Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI



«IQTISODIYOT» KAFEDRASI
«MINTAQAVIY IQTISODIYOT» FANIDAN


Mavzu:Qаshqаdаryo viloyatidа yoqilg’i — energetikа sаnoаtining rivojlаnishi: holаti vа hududiy jihatlаri.


MUSTAQIL ISHI


Tuzuvchi: 9-1IQT S-20 guruh
talabasi Nodirbek Zaripov

Buxoro-2022

Mavzu:Qаshqаdаryo viloyatidа yoqilg’i — energetikа sаnoаtining rivojlаnishi: holаti vа hududiy jihatlаri.
Reja:


KIRISH

1. 
   Yoqilg'i-energetika kompleksi tushunchasi.
   
2. 
   Qashqadaryo viloyat sanoatiga umumiy tavsif.
   
3. 
   Qashqadaryo viloyati sanoat rivojlanishi.
   
4. 
   Elektr energetikasi tarmog‘ini jadal rivojlantirish
   
5. 
   Yoqilg`i sanoati XULOSA
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi.Mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini mintaqaviy jihatdan oqilona joylashtirish mintaqaviy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Mintaqalar o‘zlarining geografik va ishlab chiqaruvchi kuchlarining joylashuvi, tabiiy-iqtisodiy salohiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Tabiiy-iqtisodiy salohiyat mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Binobarin, mintaqalar tabiiy-iqtisodiy salo-hiyatidan samarali foydalanish mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlash, aholi turmush darajasini oshirishning muhim shartlaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: ”O‘zbekiston jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallash, o‘z xalqining tinchligi va farovonligini ta’minlashga intilayotgan boshqa davlatlar qatori hozirgi shiddat bilan o‘zgarib borayotgan murakkab davr o‘rtaga qo‘yayotgan talab va savollarga to‘liq javob beradigan, aniq va ravshan, har
tomonlama puxta o‘ylangan strategiya va o‘z harakat dasturiga ega bo‘lishi zarurligini hayotning o‘zi taqozo etmoqda”.¹Bu fikrlar Respublika mintaqalariga ham tegishli bo‘lib, ular manfaatlarining o‘zaro uyg‘unlashuvini ta’minlaydigan, mavjud tabiiy-iqtisodiy imkoniyatlarni hisobga oladigan iqtisodiyotni oqilona tarkibini shakllantirishga qaratilgan
strategiyani ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb vazifasi ekanligini isbotlaydi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiyotning mintaqaviy tarkibini shakllantirish hamda ularning salohiyatidan samarali foydalanish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va davlat tomonidan tartibga solish bo‘yicha qator tadbirlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda aksariyat mintaqalarning mavjud salohiyatlarini hisobga olgan holda, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy strategik rivojlantirish dasturlari ishlab chiqilmagan. Yirik tabiiy-iqtisodiy salohiyatga ega bo‘lgan Qashqadaryo viloyatining uzoq muddatga

¹ Karimov I.A. O‘zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo‘li. Toshkent, “O‘zbekiston” 2007. -B.43.
mo‘ljallangan strategik yo‘nalishlarini ishlab chiqish ham davr talabi bo‘lib qolmoqda. Katta tabiiy-iqtisodiy salohiyatining mavjudligiga qaramasdan, viloyatda aholi turmush darajasi ko‘rsatkichlari past. Shu boisdan viloyatning tabiiy-iqtisodiy salohiyatini barqaror iqtisodiy rivojlantirish dasturi bilan o‘zaro majmuaviy bog‘lash zarur vazifadir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, Qashqadaryo viloyatida barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish uchun mavjud tabiiy-iqtisodiy salohiyatni hisobga olgan holda samarali iqtisodiy rivojlanish strategiyasi va uni amalga oshirish mexanizmlarini ishlab chiqish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Mustaqil ishning maqsadi sanoat korxonalarini oqilona joylashtirish va rivojlantirish muammolarini mintaqalar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish holati bilan bog‘liq holda o‘rganishdan iborat.
Tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan holda, quyidagi vazifalarni hal etish ko‘zda tutilgan:

• 
  sanoatni tarmoqlarini joylashtirishning o‘ziga xos xususiyatlari va usullarini aniqlash;
  
• 
  mustaqillik yillarida O‘zbekiston mintaqalari sanoatida ro‘y bergan tarkibiy o‘zgarishlarga baho berish;
  
• 
  Qashqadaryo viloyati sanoat rivojlanishiga umumiy tavsif berish;
  
• 
  mintaqa sanoat rivojlanishiga tahsir ko‘rsatuvchi omillarni ochib berish;
  
• 
  respublika hududiy va tarmoq dasturlari doirasida viloyat sanoatini rivojlantirish darajasini tahlil qilish;
  

1. 
   Yoqilg'i-energetika kompleksi tushunchasi.
   

Yoqilg'i-energetika kompleksi har xil turdagi va shakllarda energiya ishlab chiqarish va taqsimlash bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiyot tarmoqlari majmui. Yoqilg'i sanoati Rossiya iqtisodiyotining rivojlanishining asosi, ichki va tashqi siyosatni yuritish vositasi. Yoqilg'i sanoati mamlakatning butun sanoati bilan bog'liq. Mablag'larning 20% dan ortig'i uni rivojlantirishga, asosiy fondlarning 30% i va Rossiyadagi sanoat mahsulotlari qiymatining 30% ga sarflanadi.
Nazariy jihatdan milliy iqtisodiy yondashuv doirasida katta tizimlar energetiklar yoqilg'i -energetika kompleksining vertikal tashkil etilgan tarmoq tizimlarining hududiy ierarxiyasi to'g'risida tushuncha ishlab chiqdilar, mintaqaviy yonilg'i -energetika komplekslarini prognoz qilish va rejalashtirishning tamoyillari va usullarini, shu jumladan ierarxik echimlarni muvofiqlashtirishning asl usullarini ishlab chiqdilar. Yoqilg'i -energetika kompleksining rivojlanishi barcha milliy iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun asos bo'lib xizmat qiladi, shuning uchun energetika dasturida quyidagi tashkiliy -iqtisodiy chora -tadbirlar ko'zda tutilishi kerak:

• 
  Yoqilg'i -energetika kompleksi va unga aloqador tarmoqlarning moddiy -texnik bazasini mustahkamlash, ularni rivojlantirish uchun moddiy va moliyaviy resurslarni ajratishni ko'paytirish.
  

Joylashtirishni yaxshilash ishlab chiqaruvchi kuchlar yoqilg'i iste'molchilarini asosiy yoqilg'i -energetika bazalariga yaqinlashtirish yo'nalishi bo'yicha.

• 
  Yoqilg'i -energetika sohasida ishlab chiqarishni tartibga solishning bozor mexanizmlarini ishlab chiqish.
  
• 
  Energiya resurslarini tashishning turli usullarini ishlab chiqish, bu erda neft, gaz, ko'mir va boshqalarni ishlab chiqarish hajmining asosiy o'sishi ta'minlanadi.
  

Yoqilg'i -energetika kompleksi quyidagilarga bo'linadi:
Yoqilg'i sanoati. Ko'mir, neft, gaz, slanets va torf qazib olish va qayta ishlash. Yoqilg'i qayta ishlash ishlab chiqarish joylarida, yuk oqimi yo'nalishlarida, yoqilg'i sarflanadigan joylarda amalga oshiriladi.
Elektr. Issiqlik elektr stantsiyalarida (CHP, IES), gidroelektrostantsiyalarda, atom elektr stantsiyalarida elektr energiyasi ishlab chiqarish. Elektr uzatish liniyalari orqali elektr uzatish.
Yoqilg'i -energetika kompleksi yagona tarmoqni tashkil etuvchi neft va gaz quvurlarini o'z ichiga oladi.
Energiya - iqtisodiyotning asosi, barcha moddiy ishlab chiqarishning asosi, mamlakat hayotini ta'minlashning asosiy elementi va mamlakatning eksport bazasining asosi. Energiya sanoati iqtisodiyot va mamlakatning rivojlanish darajasining eng muhim ko'rsatkichlaridan biridir. Energiya manbalaridan foydalanish sivilizatsiya rivojlanish darajasining ko'rsatkichlaridan biridir. Yoqilg'i va elektr energiyasisiz iqtisodiyotning har qanday tarmog'ining rivojlanishi mumkin emas.
Energiya - bu iqtisodiyotning joylashish omillaridan biri, chunki yoqilg'i - energetika majmuasi katta energiya manbalari (ko'mir va neft havzalari) yaqinida, butun sanoat rayonlari o'sadigan, shahar va shaharlar vujudga keladigan kuchli elektr stantsiyalari yonida joylashgan. ya'ni yoqilg'i- energetika kompleksi tuman tashkil etuvchi rol o'ynaydi. Texnologik taraqqiyot yoqilg'i va elektr energiyasi uzatiladigan masofani oshiradi. Bu o'z energiya manbalari kambag'al bo'lgan mintaqalarning rivojlanishiga va iqtisodiyotning yanada oqilona joylashishiga yordam beradi.
Butun iqtisodiyotni zamonaviy texnik asosga o'tkazishda elektr energetikasi va uni qo'llab -quvvatlaydigan yoqilg'i sanoatining roli 1920 yildagi GOELRO rejasida aniqlangan, chunki barcha uskunalar elektr energiyasidan foydalanishga asoslangan edi. Shuning uchun iqtisodiyotning barcha tarmoqlarining ko'lami, texnologik darajasi va rivojlanish sur'atlari yoqilg'i -energetika kompleksiga bog'liq. Ilmiy -texnik taraqqiyot bilan bog'liq ilg'or texnika va texnologiyalarni iqtisodiyotga joriy etish ishchilar mehnatini
elektr bilan ta'minlashni, ya'ni ishlab chiqarishda band bo'lgan har bir kishiga energiyaning barcha turlarini sarflashni talab qiladi.

2. 
   Qashqadaryo viloyat sanoatiga umumiy tavsif.
   

Qashqadaryo viloyati O`zbekiston Respublika sanoati mahsulotining 8,3% beradi. Bu yerda xususan yoqilg`i-energetika va yengil sanoat yaxshiroq rivojlangan. Masalan, viloyat mamlakatning 1/3 qismidan ortiqroq yoqilg`i sanoati hamda 12% paxta tozalash sanoati mahsulotini ta`minlaydi.
Viloyat sanoatining ichki tuzilishida ham aynan ana shu tarmoqlar yetakchilik qiladi; yoqilg`i sanoatining ulushi (mahsulot qiymati bo`yicha) 56,4%, yengil sanoat 18,1, oziq-ovqat 9,2, un-krupa, omuxta yem sanoati- 7,1%. Ayni vaqtda sanoatning boshqa tarmoqlari, masalan, mashinasozlik sust rivojlangan. Yaqin kelajakda kimyo va elektr energetika sanoati mavqeining ancha ko`tarilishi kutilmoqda. Hozirgi davrda viloyatning elektr energetikasi Muborak markazlashgan issiqlik elektr stantsiyasiga hamda qurilayotgan, mamlakatda eng yirik Tallimarjon IESiga asoslanadi. (2004 yilda ishga tushirilishi mo`ljallangan).
2000 yilda sanoat mahsuloti 3,4%ga ko`paydi. Ana shu yilda viloyatda 93 ta asosiy sanoat korxonalari mavjud bo`lib, ularning barchasida band bo`lgan ishchi xodimlar 27,4 ming kishini tashkil qilgan. Bir yilda taxminan 0,5 mln.kvt/s elektr energiyasi, 3,8-4,3 mln.t.neft, 3,5 mln t atrofida gaz kondensati (suyultirilgan gaz), 300 ming tonnaga yaqin oltingugurt, 5,2 mln m² ip-gazlama, 110 ming tonna paxta tolasi, 20 ming tonnadan ziyodroq o`simlik yog`i, 75 mln shartli banka konserva va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. Nisbiy ko`rsatkichlarda hisoblaganda Qashqadaryoga O`zbekistonda qazib olinadigan neftning (gaz kondensati bilan birga) 95%, tabiiy gazning 92 va oltingugurtning deyarli 100 % to`g`ri keladi.
Sanoatning xududiy tashkil etilishida Qarshi, Shahrisabz tugunlari katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga Muborak (IEM, gaz-kimyo majmuasi),
Koson (yog`-ekstrakt, paxta tozalash, g`isht zavodi), Sho`rtan (gaz-kimyo), Tallimarjon (IES), Ko`kdumaloq (neft sanoati), Chiroqchi (konserva zavodi) va boshqa sanoat punktlarining ahamiyati ham oshib bormoqda. Qarshi va Qamashida to`qimachilik korxonalari, Shahrisabzda konserva, ipakchilik, aksariyat tuman markazlarida paxta tozalash zavodlari mavjud.
Jami sanoat mahsulotining 27%i viloyat markazi Qarshi shahriga to`g`ri keladi. Muborak tumanida sanoat mujassamlashuv ko`rsatkichi bundan ham yuqori 52%. Demak, ushbu tuman viloyat sanoat mahsulotining yarmidan ko`prog`ini beradi. Shahrisabz, Koson tumanlari o`rtacha mavqega ega, biroq Dehqonobod va Mirishkor tumanlarida sanoat nihoyatda sust rivojlangan. Ushbu muammo jumladan, G`o`zor, Kitob, Chiroqchi, Nishon va Qamashi tumanlariga ham taalluqlidir.
Sanoat-milliy iqtisodiyotning muhim tarmog`idir. Shu sababli ham har doim sanoatni rivojlantirish, uni xududiy jihatdan oqilona joylashtirishga katta e`tibor beriladi. Sanoat milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun moddiy texnika vositalarini ishlab chiqaradi hamda tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan foydalanishning holatini belgilaydi. Hozirgi vaqtda viloyatda 100 dan ortiq yirik korxonalar bor. Shular orasida tabiiy gaz qazib olish va uni qayta ishlash, paxta tozalash, moy-ekstraktsiya, qurilish materiallari, tikuvchilik va ko`plab oziq-ovqat korxonalarini ko`rsatish mumkin. Qashqadaryo viloyatida sanoat ishlab chiqarishning o`sishi bilan uning tizimida ham katta o`zgarishlar yuz berdi. Viloyat sanoati tarmoqlari ichida yalpi mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha 1-o`rinda yoqilg`i sanoati turadi. Hozirgi vaqtda bu tarmoq ulushiga ishlab chiqarilayotgan barcha yalpi sanoat mahsulotining 40,9%i, asosiy ishlab chiqarish jamg`armalarining 64,5%i to`g`ri keladi. Undan keyin yengil sanoat tarmoqlari hamda oziq-ovqat sanoati muhim o`rin tutadi. Keyingi 20 yil davomida viloyatda yoqilg`i, qurilish, mashinasozlik va metallni qayta ishlash tarmoqlarining o`sishi natijasida sanoat tizimida og`ir sanoatning salmog`i o`sib bordi.
Hozirgi vaqtda viloyat sanoat tarmoqlari orasida gaz va neft qazib chiqarish, tabiiy gazni qayta ishlash natijasida oltingugurt ishlab chiqarish, paxta tozalash, o`simlik moyi va konserva ishlab chiqarish yetakchi tarmoqlardir. Sanoatning bu tarmoqlarining salmog`i butun viloyatda ishlab chiqariladigan yalpi sanoat mahsulotlarining 75% ini tashkil etadi. Shuning uchun ham bu tarmoqlar respublika ahamiyatiga ega bo`lib, rayonlararo tovarlar almashinuvida ishtirok etadi.
Viloyatda sanoat mahsuloti ishlab chiqarish 70-yillardan boshlab ancha katta zahiraga ega bo`lgan gaz va neft konlarining foydalanishga topshirilishi hamda Qarshi cho`lida qo`riq yerlarning o`zlashtirilishi munosabati bilan tez o`sdi. 1970-1990 yillarda respublikada sanoat yalpi mahsuloti ishlab chiqarish 3,6 marta o`sgan holda, Qashqadaryoda 5,2 marta o`sdi.
1986-1990 yillarda sanoat tarmoqlari ichida tabiiy gaz va neft qazib chiqarish, gazni qpyta ishlash, yengil va oziq-ovqat sanoati tez rivojlandi. Shu davr ichida Muborak gazni qayta ishlash zavodining quvvati oshirildi. Sho`rtan gaz kompleksi ishga tushirildi. Kitobda ipak yigiruv fabrikasi, bahoristonda Qarshi to`quv fabrikasining filiallari foydalanishga topshirildi. Shu davrda Qarshi go`sht kombinati, Koson o`simlik moyi ishlab chiqarish korxonasi va bir qancha paxta tozalash korxonalarining quvvati oshirildi, Qarshi cho`lidagi tumanlarda yangi paxta tozalash korxonalari bunyod etildi. 1986-1990 yillarda 4 mlrd.804 mln so`mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi.

3. 
   Qashqadaryo viloyati sanoat rivojlanishi.
   

Qashqadaryo Qashqadaryoda neft-gaz, tog’-kon kimyosi, paxta, g’alla, chorvachilik mahsulotlarini yetishtirish yaxshi rivojlangan. Xususan, neft va gaz, paxta va g’alla yetishtirishda u mamlakatimizda birinchi, kimyoviy mahsulotlar (polietilen va b.) hamda chorvachilik bo’yicha ham oldingi o’rinlarning birini egallaydi.
2010 yil yakunlariga ko’ra, mintaqa yalpi hududiy mahsulotining 40,7 foizini sanoat ishlab chiqarish ta’minlagan (2009 yilda – 46,1 %). Qishloq xo’jaligining ulushi 18,4 %, qurilishniki 7,0; transport va aloqa YaHM-ning 4,5 %, savdo va umumiy ovqatlanish 4,3 foizini ta’minlaydi. Boshqa hududlarda bo’lganidek, bu yerda ham bozor islohotlariga katta e’tibor berilmoqda. Ammo viloyat sanoatini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish o’ziga xos xususiyatga ega. Sababi sanoatning asosan yoqilg’i­ energetikaga ixtisoslashganligi, ya’ni strategik ahamiyat kasb etishi tufayli nodavlat sektori bu sohada nisbatan pastroq.



2010 yilda kapital qo’yilmalarning eng katta qismi Muborak (28,0 %) Mirishkor (16,9 %) va tumanlariga to’g’ri kelgan. SHuningdek, G’uzor (12,3 %)
tumani va Qarshi shahrining (11,0 %) investitsion salohiyati ham yuqoriroq bo’lgan. Eng so’nggi yillarda Dehqonobod tumanida respublikamizda yagona kaliy zavodini qurish munosabati bilan bu hududga yo’naltirilgan investitsiya mablag’lari ham ortib bormoqda (7,7 %). SHu bilan birga, CHiroqchi, Kasbi, Qamashi, Kitob qishloq tumanlarida 2010 yilda tahlil etilayotgan ko’rsatkichlar ancha past bo’lgan.
Sanoati. 2010 yil yakunlariga ko’ra, sanoatining ichki tuzilishi quyidagicha: yoqilg’i sanoatining ulushi (mahsulot qiymati bo’yicha) 75,9 foiz, yengil sanoat – 7,4, oziq­ ovqat 4,8, un­ krupa, omuxta yem sanoati – 2,8 foiz. Taqqoslash uchun: 2000 yilda yuqoridagi ko’rsatkichlar, mos holda, 56,4; 18,1; 9,2; va 2,6 foizni tashkil qilgan. Demak, bundan xulosa qilish mumkinki, so’nggi 10 yil davomida mintaqa sanoati tarkibida ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish yoki og’ir sanoat tarmoqlari jadal rivojlanib borgan. Bu ham bo’lsa viloyat iqtisodiyotini industriyallashtirishning natijasi sanaladi.
Yalpi hududiy mahsulotining ichki tarkibi ham uning iqtisodiyotini tobora industrial-agrar yo’nalishga o’tib borishini asoslab beradi. Jumladan, 2008 yilda yalpi hududiy mahsulotning 33,0 foizi sanoat ishlab chiqarishiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 2010 yil u 40,7 foizga barobar bo’lgan. Boshqa mintaqalarga qaraganda bu yerda qishloq xo’jaligining ulushi pastroq – 18,4 %, vaholanki, bu ko’rsatkich Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax va Samarqand viloyatlarida bundan 2 marta ziyod. Ayni vaqtda bu yerda mashinasozlik sust rivojlangan; kimyo va elektr energetika sanoatiga esa katta e’tibor qaratilmoqda. SHo’rtangaz majmuasi, Dehqonobodda qurilayotgan kaliy zavodi, birinchi navbatida ishga tushirilgan Tolimarjon IES fikrimizga dalil bo’la oladi. SHuningdek, viloyat energetika bazasida Muborak issiqlik energetika markazi ham muhim o’rin tutadi.
2009 yilda sanoat mahsuloti 2008 yilga nisbatan taqqoslama narxlarda 16,5 foizga ko’paydi. Ana shu yilda viloyatda jami 116 ta sanoat korxonalari mavjud bo’lib, yiriklari 41 ta. Bir yilda taxminan 1,6-2,0 mln. t neft, 50-55
mlrd. m³ tabiiy gaz, 1,5-2,0 mln. t atrofida gaz kondensati (suyultirilgan gaz), 300 tonnaga yaqin oltingugurt, 129 ming t polietilen, 2 mln. m² ip­ gazlama, 146-150 ming tonna paxta tolasi, 20-25 ming tonna o’simlik yog’i, 25-26 mln.
shartli banka konserva, 190 ming t un va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Nisbiy ko’rsatkichlarda hisoblaganda Qashqadaryoga O’zbekistonda qazib olinadigan neftning (gaz kondensati bilan birga) 95 foizi, tabiiy gazning 92 va oltingugurtning deyarli 100 foizi to’g’ri keladi. SHu o’rinda qayd etish joizki, avvalgi yillarda mutloq ko’rsatkichlarning ba’zilari ancha yuqori bo’lgan. Masalan, 2000 yilda neft qazib olish 3,6-4,0 mln. t, suyultirilgan gaz 3,5 mln. t, ip-gazlama 5,0 mln. kv metrdan ziyodroq, konservalar 75 mln shartli bankani tashkil qilgan; faqat paxta tolasi va o’simlik yog’ini ishlab chiqarish bu davrda ko’paygan.
Bundan xulosa qilish mumkinki, viloyatning yoqilg’i sanoatidagi “siljishlar” respublika umumiy yoqilg’i-energetika sanoati holatiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan. SHu bilan birga, ip-gazlama hamda meva-konservalar ishlab chiqarish hajmining qisqarishini ham ijobiy baholab bo’lmaydi. Paxta hosilining, jumladan, paxta tolasini ishlab chiqarishni ortib borishiga qaramasdan uni qayta ishlash hajmi, ip-gazlama mahsulotlarini tayyorlash ancha katta miqdorda qisqargan. Albatta, bu yerda ham vaziyat qoniqarli emas.
Sanoatning hududiy tashkil etilishida Qarshi, SHahrisabz tugunlari katta ahamiyatga ega; Muborak (IEM, gaz­ kimyo majmuasi), Koson (yog’­ ekstrakt, paxta tozalash, g’isht zavodi), SHo’rtan (neft-gaz-kimyo), Tolimarjon (IES), Ko’kdumaloq (neft), CHiroqchi (konserva zavodi) va boshqa sanoat punktlarining ahamiyati ham oshib bormoqda. Qarshi, Qamashi va SHahrisabzda to’qimachilik korxonalari (“Oqsaroy - to’qimachi” QK, ipakchilik), aksariyat tuman markazlarida paxta tozalash zavodlari mavjud.
Viloyatda gaz kondensatini Muborak neft-gaz konlari, Muborak gazni qayta ishlash zavodi, “SHo’rtan neft-gaz” sho’’ba korxonasi, SHo’rtangaz
kimyo majmuasi hamda “Hisor neft-gaz” qo’shma korxonalari ishlab chiqaradi. Ularning orasida gaz kondensati bo’yicha Muborak neft-gaz konlari boshqarmasi va SHo’rtan neft-gaz, neft va tabiiy gaz qazib olishda Muborak neft-gaz konlari yetakchilik qiladi. Suyultirilgan gazning yarmiga yaqinini SHo’rtangaz kimyo majmuasi yetkazib beradi, ikkinchi o’rinda SHo’rtan neft-gaz sho’’ba korxonasi turadi. Oltingugurtning deyarli 100 foizga yaqinini Muborak gazni qayta ishlash zavodi ta’minlaydi. Jami sanoat mahsulotining 16,9 foizi viloyat markazi Qarshi shahriga to’g’ri keladi. Muborak tumanida sanoat mujassamlashuv ko’rsatkichi bundan ham yuqori – 43,2 foiz. SHuningdek, G’uzor tumanida ham sanoat ishlab chiqarishi yuqori darajada – 26,1 %. Demak, bu ikki qishloq tumani viloyat markazi bilan birgalikda jami sanoat mahsuloti hajmining 86,2 foizini beradi. Qolgan hududlarda sanoat sust rivojlangan. Bu borada biroz SHahrisabz va Koson tumanlari ajralib turadi, Dehqonobodda esa ushbu makroiqtisodiyot tarmog’i yaqin yillarda rivojlanib boradi.
Qashqadaryo viloyati demografik vaziyati, aholisining tez ko’payib borishi xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish ko’lamini oshirishni taqozo etadi. 2010 yilda aholi jon boshiga hisoblaganda iste’mol mollarini ishlab chiqarish oldingi yilga nisbatan 108,8 foizga ko’paygan. Agar aholi sonining bu davrdagi 2,2 foizga ortganini hisobga olsak, iste’mol mollarini ustuvor darajada ko’payib borishining guvohi bo’lamiz. Ko’rilayotgan yilda mebel, xo’jalik sovuni, go’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, mineral suv ishlab chiqarish hajmi ancha ko’tarilgan. Xususan, trikotaj mahsulotlari tez ko’paygan (2010 yilda 2009 yilga nisbatan 4,8 marta). Biroq o’simlik yog’i 2008 yildagi 35,1 ming tonnadan 2010 yilda 18,6 ming tonnaga kamaygan.
XIM ishlab chiqarish bo’yicha Qarshi shahri, SHahrisabz va Koson tumanlari oldinda. Aynan shu hududlarda yengil va oziq-ovqat sanoat tarmoqlari yaxshiroq rivojlangan. Ularning hissasiga 76,2 % viloyatda olingan XIM to’g’ri keladi (jumladan, Qarshi shahriga – 40,9 %). Bu soha, ayni paytda Dehqonobod, G’uzor, Kasbi tumanlarida juda sust.

4. 
   Elektr energetikasi tarmog‘ini jadal rivojlantirish О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 oktabrdagi “Elektr
   

energetikasi tarmog‘ini jadal rivojlantirish va moliyaviy barqarorligini ta’minlash chora-tadbirlari tо‘g‘risida” PQ-3981-sonli qaroriga asosan 2019 yilda Qarshi shahar xududidagi 60 mingdan ortiq aholi iste’molchilarini Elektr energiyasini hisobga olish va nazorat qilishning avtomatlashtirilgan tizimiga (ASKUE ruschada) о‘tish bо‘yicha choralar kо‘rilmoqda. Bu haqida
24 iyul 2019 yil “Afsona” mehmonxonasining konferensiyalar zalida “Qashqadaryo hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati va Ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirokida “О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 27 martdagi “О‘zbekiston Respublikasida elektr energetika tarmog‘ini yanada rivojlantirish va isloh qilish strategiyasi tо‘g‘risida”gi 4249-sonli qarori mohiyati hamda “Qashqadaryo hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati tomonidan elektr ta’minotini yanada yaxshilash borasida amalga oshirilayotgan ishlar” mavzusida о‘tkazilgan matbuot anjumanida ma’lum qilindi.
«О‘zbekenergo» AJ quyidagilar orqali Elektr energetika tarmog‘ining ishonchli faoliyat yuritishini ta’minlamasdan turib iqtisodiyot tarmoqlari va mamlakat hududlarining sanoat salohiyatini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni rag‘batlantirish, aholi farovonligini yuksaltirish va hayot sifatini yaxshilashga erishib bо‘lmaydi.
Zamonaviy sharoitlarda elektr energetika tarmog‘ida raqobat muhitini rivojlantirish va investitsiyalarni jalb qilish elektr energiyasini ishlab chiqarish va yetkazib berish sohasidagi faoliyatning institusional va tashkiliy-huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirish zarurligini taqozo etmoqda.2019−2021 yillarda elektr energetika tarmog‘i raqamlashtiriladi.
Qarorga muvofiq 2020−2030 yillarda mamlakatning yoqilg‘i- energetika ta’minoti konsepsiyasi ishlab chiqiladi.
Energetika vazirligining «Qishloqenergoloyiha» AJ negizida 0,4 kVdan
500 kVgacha kuchlanishli barcha tipdagi elektr tarmoqlarini loyihalashtiradigan «О‘zenergoinjinering» AJ loyiha tashkiloti tashkil etildi. 2019 yil 1 iyuldan:

• 
  quvvati 10 MVtdan kо‘proq energiya iste’mol qiladigan korxonalarni qurish va yer maydonlari ajratish tо‘g‘risidagi qaror qabul qilingunga qadar respublika hududlarida joylashtirish Energetika vazirligi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi;
  
• 
  xususiy ishlab chiqaruvchilardan elektr energiyani xarid qilish tanlov asosida hosil qilinayotgan elektr energiyaning maksimal qiymati kо‘rsatilgan holda amalga oshiriladi.
  

“Qashqadaryo hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati tomonidan iste’molchilarning elektr ta’minotini yanada yaxshilashga qaratilgan qator ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 13-14 dekabrdagi tashrifi davomida berilgan topshiriqlar va kengaytirilgan tarzda о‘tkazilgan “Qashqadaryo viloyatini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi mavjud muammolar va ularni hal etish yuzasidan amalga oshirilishi zarur bо‘lgan chora tadbirlar tо‘g‘risida”gi yig‘ilish bayonining 90-bandida belgilangan jami 730 km elektr tarmoqlari va 230 dona transformator punktlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilinishi va 1960 km uzunlikdagi elektr tarmoqlari va 655 dona transformator punktlarini mukammal ta’mirlanishi rejalashtirilgan bо‘lib xozirgi kunda 426,2 km elektr tarmoqlari va 151 dona transformator punktlari rekonstruksiya va modernizatsiya qilindi, 1565,5 km uzunlikdagi elektr tarmoqlari va 521 dona transformator punktlarini mukammal ta’mirlandi.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 23 noyabrdagi “2017
-2021 yillarga mо‘ljallangan past kuchlanishli elektr tarmoqlarini modernizatsiya qilish va yangilash dasturi tо‘g‘risida”gi PQ-2661-son Qaroriga asosan 128,1 km uzunlikdagi past kuchlanishli elektr tarmoqlari va 73 dona transformator punktida yangi qurilish va rekonstruksiya ishlari
bajarildi.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 29 martdagi “Obod qishloq” dasturi tо‘g‘risidagi PF-5386-son Farmoni hamda 2019 yil 20 fevraldagi ““Obod qishloq” dasturini 2019 yilda amalga oshirish bо‘yicha qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida”gi PQ-4201-sonli Qaroriga asosan 282,9 km uzunlikdagi elektr uzatish tarmoqlari va 53 dona transformator punktida yangi qurilish va rekonstruksiya ishlari bajarildi. Shuningdek, 406,4 km tarmoqlar va 220 dona transformator punkti mukammal ta’mirlandi.

5. 
   Yoqilg`i sanoati
   

Yoqilg`i sanoati viloyat sanoatining muhim tarmog`i bo`lib, neft va gaz qazib olish hamda gazni qayta ishlash sohalarini o`z ichiga oladi. Viloyatda gaz sanoatining vujudga kelishi va rivojlanishi O`zbekiston yoqilg`i- energetika bazasini mustahkamlashga imkoniyat yaratadi. Natijada chetdan yoqilg`i keltirish hamda buning uchun ketadigan transport va boshqa harajatlar keskin kamaydi.
Qashqadaryo viloyatida gaz va neft qazib olish 60-yillarda boshlandi, 2010 yilda viloyatda 164,2 mln.m kub gaz, 29 ming tonna neft qazib olingan bo`lsa, 2014 yili 3232 mln.m kub gaz, 334 ming tonna neft, 2018 yilda esa 38,9 mlrd m kub gaz, 775,8 ming tonna neft va 1520,1 ming tonna kondensat olindi. (1-jadval).
Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyati O`zbekistonda qazib olinadigan gazning 83%ini, kondensatning 100%ini, neftning 46,9%ini beradi. Qashqadaryoda qazib olinadigan gazning asosiy qismi quvurlar orqali viloyatdan tashqarida joylashgan iste`molchilarga yetkazib berilmoqda. Umuman Qashqadaryo viloyati gaz sanoatining istiqboli ancha porloq, chunki hozirgi paytda viloyat xududida o`ndan ortiq gaz konlari topilgan. Bu yerda topilgan gaz konlari kondensatli bo`lib, tozalashni talab etadi. Shu maqsadda 1972 yilda Muborak gazni qayta ishlash zavodi qurildi. Hozirgi kunda bu korxonada 22,1 mlrd.m kub gazni qayta ishlash natijasida xalq
xo`jaligi uchun zarur bo`lgan 521,9 ming tonna oltingugurt olinmoqda. Sho`rtan gazining quvurlari orqali Taxiatosh GRESiga yetkazib berilishi natijasida har yili chetdan 100 ming tonna mazutni olib kelishga chek qo`yildi, Qoraxitoy-Qarshi gaz quvurining ishga tushirilishi Qarshi, Koson va Beshkent aholi punktlarini tabiiy gaz bilan ta`minlash imkonini berdi.
1985-1990 yillarda viloyatda gaz qazib olish taxminan 1,5 marta neft, 1,7 martadan ko`proq va yonilg`i sanoatining yalpi mahsuloti 1,5 martaga o`sdi. Qashqadaryo viloyatida tabiiy gazning sanoat zahiralari O`zbekistonda aniqlangan gaz zahiralarining asosiy qismini tashkil etadi. Gaz konlarining ko`pchiligida qimmatli kimyoviy xom ashyo va yengil neft mahsulotlari olish manbai bo`lgan gaz kondensati bor.


Qashqadaryo viloyati yoqilg`i sanoatining ayrim ko`rsatkichlari.

Ko`rsatkichlaр	2010	2018
Yalpi mahsulot mln.so`m	434,8	650,3
Gaz qazib olish mlrd.m kub	26,5	38,9
Neft qazib olish ming tonna	447,5	775,8
Yoqilg`i sanoatida band bo`lgan ishchi va xizmatchilar soni	2724	2467

Qashqadaryo viloyati hozirgacha o`z energetika quvvatlariga ega emas, elektr energiyani esa O`rta Osiyo yagona tizimidan oladi. Yaqin kelajakda tabiiy gaz asosida ishlaydigan Tallimarjon GRESini ishga tushirish mo`ljallanmoqda.
Qashqadaryo viloyatining yoqilg`i energiya resurslari bu yerda yirik sanoat korxonalarining majmualarini bunyod etish va gaz hamda gaz kondensatini boshqa iqtisodiy rayonlarga chiqarish imkoniyatini beradi. Tarkibida oltingugurt bo`lgan gazni tozalash maqsadida Sho`rtanda yirik gaz-kimyo majmuasi qurilmoqda va Muborak gazni qayta ishlash zavodi kengaytirilmoqda.
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati og`ir sanoatning muhim tarmog`i bo`lib, uning rivojlanishi xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida mehnatni yengillashtirish, mehnat unumdorligini hamda ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Hozirgi paytda Qashqadaryo viloyatida mashinasozlik sanoati korxonalaridan Qarshi remont-tajriba mexanika, Qarshi qishloq xo`jaligi mashinalarini ta`mirlash zavodlari, hamda qishloq xo`jalik mashinalarini ta`mirlaydigan kichik korxonalar, maishiy xizmat ko`rsatish vazirligiga qarashli avtomashinalarni ta`mirlash markazlari mavjud. Bu korxonalar qishloq xo`jalik mashinalarini hamda avtomobillarni ta`mirlash va texnika ta`miri uchun turli xil detal va jihozlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Viloyatda mashinasozlik korxonalarining vujudga kelishi va uning kelajakda rivojlanishi xo`jaliklarda traktor va avtomobil saroylarining kengayishi hamda ularning moddiy texnika bazasining o`sishi bilan bog`liqdir. Hozirgi davrda bu tarmoq viloyat sanoati yalpi mahsulotining 2,3%ini beradi.
Qurilish materiallari sanoati tarkibiga kiradigan asosiy korxonalar keyingi 20 yil ichida bunyod etildi. Qarshi cho`lining o`zlashtirilishi munosabati bilant 60-yillardan boshlab, irrigatsiya inshootlarining qurilishi, sanoat korxonalari, uy-joy, madaniy-maishiy, ob`ektlarning barpo etilishi ko`plab qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalarni qurishni taqozo etadi. Shu bilan birga viloyatda bu korxonalarni barpo etish uchun kerakli xom ashyo resurslarining bo`lishi bu masalani hal etishga ob`ektiv zamin yaratadi. Qurilish materiallaridan marmar, g`isht ishlab chiqarish uchun xom ashyolar-shag`al, qum, mergel, gips zahiralari mavjud. Bu resurslar asosida viloyatda yirik qurilish industriyasi vujudga keladi.
Hozirgi davrda Qarshi uy qurilish materiallari va konstruktsiyalari kombinatlari, temir-beton zavodlari, devorbop materiallar ishlab chiqarish, keramika va polimer quvurlari ishlab chiqaradigan qum va shag`al saralash korxonalari. Kitob tumanidagi “Qashqadaryo” marmar ishlab chiqarish
birlashmasi, Qarshi ixtisoslashtirilgan qurilish birlashmasiga qarashli qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalarni ko`rsatish mumkin. Bu korxonalarning mahsuloti asosan vilot miqyosida itste`mol qilinadi. 1990 yilda qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalar 106 mln.dona g`isht, 453,7 ming m kub yig`ma temir beton buyumlari, 7,7 ming m kub deraza bloklari, 23,7 ming m kub yog`och-taxta materiallari ishlab chiqardi. Qurilish materiallari sanoat korxonalari 1990 yilda jami 93 mln.so`mlik mahsulotlar tayyorlagan. (sanoat yalpi mahsulotining 77,4%i).
Yengil sanoat-viloyatning sanoat tarmoqlari ichida yalpi mahsulot ishlab chiqarish jihatidan ikkinchi o`rinda turadi. Xom ashyo, yoqilg`i- energetika hamda mehnat resurslarining yetarli darajada mavjudligi viloyatda yengil sanoatni rivojlantirish va joylashtirishga asosiy ta`sir ko`rsatadigan omillardir. Bu tarmoq korxonalari 1990 yilda 362,4 mln.so`mlik mahsulotlar ishlab chiqargan bo`lib, uning 73%i paxta tozalash korxonalariga to`g`ri keladi.
Qashqadaryo viloyatidagi yengil sanoat korxonalari qishloq xo`jalik mahsulotlariga dastlabki qayta ishlov beradigan paxta tozalash,pillakashlik tarmoqlari hamda aholi va xalq xo`jaligi ehtiyojlari uchun keng iste`mol mollari ishlab chiqaradigan tarmoqlardan iborat. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan tarmoqlar ichida ko`p tarmoqli paxta ishlab chiqarish majmuasining tarkibiy qismi bo`lgan paxta tozalash korxonalari muhim o`rin tutadi.
1965 yilga qadar viloyatda Qarshi, Yakkabog` va Shahrisabz paxta tozalash zavodlari mavjud bo`lib, ular har yili 65 ming tonna paxta tolasi ishlab chiqargan. Keyingi yillarda Qarshi cho`lining o`zlashtirilishi, paxta ekiladigan maydonlarning kengaytirilishi va yalpi hosilning ko`payishi munosabati bilan Koson, G`o`zor, Qamashi, Jeynov, Chiroqchi, Mug`lon, Nishon va Beshkent paxta tozalash korxonalari qurildi. Hozirgi paytda viloyatda 12 ta paxta tozalash zavodlari ishlab turibdi.Bu korxonalarni paxta ekiladigan maydonlarga bevosita yaqin joylashtirilishi yetishtirilgan xom
ashyoni isrof qilmasdan to`la qayta ishlash imkoniyatini bermoqda. Bu korxonalarning asosiy mahsuloti paxta tolasi bo`lib, viloyatda 1970 yilda tola ishlab chiqarish 76,4 ming tonnani. 1990 yilda esa 173,1 ming tonnani tashkil etdi.
Qarshi va Shahrisabz tikuvchilik fabrikalari, mahalliy sanoat majmuasidagi kichik korxonalar, aholiga maishiy xizmat ko`rsatish markazlari, aholi uchun keng iste`mol buyumlari ishlab chiqaradigan korxonalardir. Ular erkak va bolalar ko`ylagi, ipak kiyimliklar, erkak, ayol va bolalar kostyumlari tikishga ixtisoslashgan. Shahrisabz shahridagi “Hujum” badiiy buyumlar fabrikasida zardo`zi do`ppilar, gilamlar, badiiy kashtachilik buyumlari ishlab chiqariladi. Kitob va Yakkabo0 shaharlaridagi fabrikalar to`shak-ko`rpacha va galanteriya buyumlari, mebel va yog`ochdan turli buyumlar ishlab chiqarmoqda. Kitob yigiruv fabrikasida ip yigiriladi, gazlamalar to`qiladi. Bu korxonalarda 1990 yilda 95,2 mln so`mlik keng xalq iste`moli buyumlari ishlab chiqarildi.
Hozirgi paytda yengil sanoati korxonalari keng xalq iste`moli buyumlarini yetarli darajada ishlab chiqarish quvvatiga ega emas. 1990 yilda viloyatda ishlab chiqarilgan sanoat yalpi mahsulotining 35,8%ini yengil sanoat korxonalari bergan bo`lsada, 73%i paxta tozalash korxonalari hisobiga to`g`ri keladi. Viloyatda xom ashyo, yoqilg`i,mehnat resurslari va boshqa omillar yetarli bo`lsada, bu yerda to`qimachilik, yirik tikuvchilik, poyafzal, mebel, galanteriya va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalar yo`q.
Kelajakda viloyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va aholining o`sishi aholi uchun keng xalq iste`moli buyumlari ishlab chiqaradigan korxonalarni qurish va ishga tushirishni taqozo etadi. Shu maqsadda kelajakda Kitob shahridagi yigiruv fabrikasini kengaytirish, Shahrisabz shahrida ipak gazlamalar to`qiydigan kombinat, Yakkabog` va Shahrisabz shaharlarida tikuv fabrikasi, Qarshi shahrida yigirish va tukli gazlamalar ishlab chiqaradigan va mebel fabrikalari qurish ko`zda
tutilmoqda.
Oziq-ovqat sanoati-viloyat sanoati yalpi mahsulotining 10,7%ini beradi. Viloyat oziq-ovqat sanoat tarmoqlari ichida o`simlik moyi, meva-konserva va vino ishlab chiqarish ancha rivojlangan va viloyat xududidan tashqariga ham bu tarmoqlarning ko`plab mahsulotlari chiqariladi. Viloyatda sanoatning bu tarmog`ini yanada rivojlantirish uchun paxta chigiti, sabzavot va boshqa qishloq xo`jalik xom ashyolari yetarlidir.
Qarshi va Koson shaharlarida yog`-moy ekstraktsiya zavodlari asosan chigitdan o`simlik moyi tayyorlaydi. 1990 yilda bu korxonalarda 43,8 mln so`mlik mahsulot yoki 56,4 ming tonna o`simlik moyi ishlab chiqarildi. Bu esa viloyat oziq-ovqat sanoati yalpi mahsulotining 23%ini tashkil etadi.O`simlik moyi viloyat aholisining ehtiyojiga ishlatiladi. Shuningdek shartnoma asosida Toshkent, Farg`ona hamda Rossiya federatsiyasining ayrim shaharlariga jo`natiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda Shahrisabz shahridagi konserva va vino zavodlarining salmoqli ulushi bor. Bu korxonalar tomat-pasta, meva sharbatlari, shinni, qiyom, murabbo va boshqa xil mag`sulotlar tayyorlaydi. Bu zavodlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi yil sayin ko`paymoqda. 1990 yilda 32,6 mln so`mlik 138,8 mln dona shartli konserva bankalari tayyorlandi. Hozirgi paytda viloyatda tayyorlanayotgan meva-sabzavot konservalarining asosiy qismi mol ayriboshlash asosida Rossiya federatsiyasining Ural, G`arbiy va Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq iqtisodiy rayonlariga jo`natilmoqda. Viloyatda meva sabzavot ekinlari maydonining kengayishiga bog`liq holda Kasbi tumanida konserva, Qarshi shahrida spirtsiz ichimliklar ishlab chiqaradigan korxonalar ishga tushirildi.
Oziq-ovqat sanoatining mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan go`sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalari aholining kundalik ehtiyojlari uchun go`sht, turli xil kolbasalar, sosiska, mol va qo`y yog`lari, ilik yog`i va boshqa mahsulotlarni tayyorlaydi. Bu korxonalarda, shuningdek, cho`chqachilik va parrandachilikda ozuqa sifatida beriladigan go`sht, suyak
va qon unlari ham ishlab chiqariladi.
Viloyatda go`sht va go`sht mahsulotlari asosan Qarshi va Shahrisabz go`sht kombinatlarida ishlab chiqariladi. Bu korxonalarda 1990 yilda 33,3 mln so`mlik mahsulot, jumladan, Qarshi go`sht kombinatida 10,9 ming tonna go`sht, 1391 tonna kolbasa, Shahrisabz go`sht kombinatida esa 3073 tonna go`sht va 523 tonna kolbasa ishlab chiqarildi.
Qashqadaryo viloyatida (Qarshi va Shahrisabz shaharlarida) 2 ta sut- yog` zavodi ishlab turibdi. Bu korxonalar sariyog`, yog`i olingan sut, smetana, qaymoq, suzma, muzqaymoq, brinza va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradi. 1990 yilda Qarshi sut-yog` zavodida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot 9661 ming so`mni. Shahrisabz zavodida ishlab chiqarilgan mahsulot esa 5270 ming so`mni tashkil etdi. Bu korxonalarda 31968 tonna sut qatiq mahsulotlari hamda 2145 tonna mol yog`i ishlab chiqarildi.
Qashqadaryo viloyatida 2 ta un va omuxta yem ishlab chiqaradigan korxona (Shayxali qo`rg`onchasi va Yakkabog` shahrida) mavjud. 1990 yilda bu korxonalar 44,5 mln so`mlik mahsulot ishlab chiqardi. Viloyatda aholisi va chorva mollari uchun Shayxali un kombinati 118,3 ming tonna un hamda 119,6 ming tonna omuxta yem tayyorladi. 1990 yilda ishga tushirilgan Yakkabog` un kombinatida shu yilda 27,6 ming tonna un tortildi.
Viloyatda non-bulka, qandolat mahsulotlari ishlab chiqaradigan Qarshi non kombinati, Nishon va Shahrisabz non-bulka ishlab chiqarish korxonalari hamda viloyat matlubot jamiyatiga qarashli korxonalar 1990 yilda 54160 tonna
Xulosa
Kelajakda mintaqa iqtisodiyotini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash yordamida shaharlar rivojlanishini ta’minlash zarur. Bu borada qurilish industriyasini ham jadal rivojlantirish maqsadga muvofiq. Yaqin kelajakda G’uzor va boshqa shaharlarida barpo qilinayotgan turli zavodlari mintaqa qurilish sanoatining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Janubiy O’zbekistonda yoqilg’i, mineral xom ashyo resurslaridan tashqari paxta, meva, uzum, dorivor o’tlarni qayta ishlash, rekreatsiya va turizmni rivojlantirish imkoniyatlari ham katta. Hozircha mintaqada yetishtirilgan paxta xom ashyosiga nisbatan uni qayta ishlash respublika ko’rsatkichidan (taxminan 35 %) ancha past, meva-konserva, vino sanoatining rivojlanishi ham shaharlar iqtisodiyotini mustahkamlaydi.
Janubiy O’zbekistonning tog’ mintaqasida joylashgan Qorabo’yin, Zarabog’, Ammog’on kabi shahar joylari asosan rekreatsiya va farmatsevtika sanoati ob’ektlariga boy. Tog’ oldi mintaqasi shaharlari asosan qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati, tekislik mintaqasi shaharlari taraqqiyotida esa mineral tabiiy resurslar va ularni qayta ishlash, shuningdek, yirik zaxiraga ega paxta xom ashyosi asosida yengil sanoat tarmoqlarini rivojlantirish muhim o’rin tutadi.
Mintaqada mavjud qazilma boyliklar, qishloq xo’jaligi xom ashyosi, agroiqlimiy va mehnat resurslaridan to’liq va samarali foydalanish talab qilinadi. Bunda Buxoro-Qarshi-Qumqo’rg’on temir yo’l koridoridan samarali foydalanish hal qiluvchi ahamiyatga ega va aynan shu yo’l bo’yida kelajakda yirik urbanistik tizimlar shakllanadi. Qashqadaryo viloyatining boy yoqilg’i- energetika, Surxondaryo viloyatining qulay agroiqlimiy resurslaridan samarali foydalanish, meva-konserva, to’qimachilik korxonalarini vujudga keltirish ushbu hududlarning o’zaro integratsiyalashgan holda, yagona iqtisodiy makon sifatida rivojlanishiga olib keladi.
O’zbekistonda urbanizatsiyaning innovatsiya va industriya asosida
rivojlanib borishi ham ob’ektiv holat, ham zaruriyatdir. Mazkur jarayonning ob’ektivligi uning qaytarilmasligi, barcha mamlakat va mintaqalarga xosligi, ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, zaruriyati esa respublikamizda yer, xususan suv resurslarining tanqisligi, aholi bandligi va uning yashash darajasini yaxshilash, milliy va mintaqaviy iqtisodiyotni mustahkamlash bilan asoslanadi. SHu bois, shaharlar rivojlanishi, urbanizatsiya omillari va xususiyatlarini o’rganish, ushbu jarayonning salbiy jihatlarini oldini olgan holda uni boshqarish, uzoq muddatli rivojlanish kontseptsiyasini ishlab chiqish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.