O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Boshqaruv.
Tobe so‟zning hokim so‟z talab qilgan kelishik affiksini olishi 
(bosh va qaratqichdan tashqari) yoki ko‟makchi bilan qolishi 
boshqaruv
deyiladi. 
Masalan: 
darsni 
tayyorlamoq,
imtihonga
tayyorlanmoq,
sizdan
kichik,
qalam 
bilan
yozmoq,
paxta uchun
kurashmoq 
kabi bog‟lanishlarda 
tayyorlamoq, 
tayyorlanmoq,kichik,
yozmoq, kurashmoq
– hokim so‟zlar talabiga ko‟ra tobe 
so‟zlar kelishik qo‟shimchalari 
(-ni,-ga,-dan
) yoki ko‟makchilar (
bilan, uchun
) 
bilan qo‟llanadi. 

---

66 
Boshqaruv munosabatida hokim so‟z vazifasida ko‟proq fe‟llar keladi 
(
vatanni
sevmoq;
Gulni 
sevgan
tikanni ham
sevadi
kabi), ammo o‟rni bilan 
sifatlar va ravishlar ham hokim so‟z vazifasida qo‟llanishi mumkin (
jondan 
aziz
, 
shakardan
shirin
, 
sendan
katta
, 
otdan
baland
kabi). 
Boshqaruvda kesim (hokim so‟z) 
boshqaruvchi
, to‟ldiruvchi yoki hol 
(tobe so‟z) esa 
boshqariluvchi 
deyiladi.
Ergash bog’lanish 
1. Moslashuv:
Biz Vatanimizni jondan sevamiz. 
 
 
We love our country.
 
Rustamning akasi – o’qituvchi.
Nick’s father is a film star. 
2.Boshqaruv:
Paxtani terdim.
Rustam O’tkirdan kattaroq. 
I wrote a letter. Nick is older than Tom. 
Xatni qalam bilan yozdim
. 
I wrote the letter with a pencil.
 
3. Bitishuv:
Oppoq paxtalarni zavqlanib teramiz.
We played enthuasiastically. 
 

---

67 
Bitishuv.
Bitishuvli aloqada hokim so‟z tobe so‟z bilan asosan tartib va 
intonatsiya yordamida birikadi. Masalan: 
a’lochi talaba, aqlli bola, chaqqon qiz, 
e’tiborli kishi, birinchi bosqich, shoshib gapirdi, turtinib yurdi, shiq-shiq tugma, 
tez yurdi
kabi. 
Bitishuvda tartib yetakchi rol o‟ynaydi. Shuning uchun tartibning va 
intonatsiyaning (ohangning) o‟zgarishi bunday aloqa asosida tashkil topgan so‟z 
birikmasining grammatik xarakterini ham o‟zgartiradi. Solishtiring: 
go’zal bog’
(bitishuv), 
Bog’ – go’zal 
(moslashuv). 
Sifatlovchi va sifatlanmish 
(chaqqon qiz),
ravish holi va fe‟l kesim 
(jilmayib gapirmoq)
o‟zaro bitishuv yo‟li bilan aloqaga kirishadi. Aniqlovchi 
vazifasidagi yoki holat bildiruvchi so‟zlar asosan tobe so‟z, aniqlanmish yoki 
kesim vazifasidagi so‟zlar esa hokim so‟z bo‟ladi. 
Gap fikr bildirish, xabar berish vazifasini bajaradigan, turli his tuyg‟ularni 
ifodalaydigan bir so‟z yoki bir necha so‟zlar yig‟indisi, nutqning grammatik 
jihatdan shakllangan, nisbiy intonatsion tugallikka ega bo‟lgan qismidir. Masalan: 
Oy. Nozik jimjitlik. Salqin shamollargina, qizning sochlari bilan o’ynashardi.
(O.) 
Bunda uchta gap bor: 1. 
Oy
. 2. 
Nozik jimjitlik
. 3. 
Salqin shamollargina, qizning 
sochlari bilan o’ynashardi. 
Bu gaplarning har qaysisi ma‟lum fikr bildiradi. 
Gapdagi so‟zlar bir-biri bilan o‟zaro bog‟langan bo‟ladi, ularning har biri 
gapda biror grammatik funksiyani – gap bo‟lagi vazifasini bajarib keladi. Masalan: 
Viloyatimiz paxtakorlari rejani oshirib bajardilar.
Bu gapda 
paxtakorlar 
– ega, 
viloyatimiz
– aniqlovchi, 
rejani
– to‟ldiruvchi, 
oshirib 
– hol, 
bajardilar
so‟zi esa 
kesimdir. 
Gap bo‟laklari ikkiga – 
bosh bo’laklar
va 
ikkinchi darajali bo’laklar
ga 
bo‟linadi. 
Bosh bo‟laklar (ega va kesim) gapning asosini tashkil qiladi. Ikkinchi 
darajali bo‟laklar (aniqlovchi, to‟ldiruvchi, hol) gapning bosh bo‟laklarini 
aniqlaydi, to‟ldiradi yoki izohlaydi. 

---

68 
Har qanday gap so‟zlovchining maqsadini: xabar berish, tinglovchidan 
biror voqea-hodisani so‟rash, buyurish, maslahat kabi ma‟nolarni ifodalaydi. 
Shunga ko‟ra gaplar uch turga bo‟linadi: 
darak gap, so’roq gap, buyruq gap. 
Biror voqea-hodisa haqida xabar bildiruvchi gap darak gap deyiladi. 
Masalan: 
Kecha biz Navoiy muzeyiga bordik. 
Darak gap yuz bergan, yuz berishi 
mumkin bo‟lgan voqea-hodisani tasdiq yoki inkor qilish yo‟li bilan bildiradi. 
Nazokatning ovozi titrab, yuragi urar edi. (S.Ahm.)
– gapida tasdiq mazmuni; 
U 
imtihonga tayyorlanmadi. U imtihonga tayyorlagan emas. U imtihonga 
tayyorlangani yo’q 
– gaplarida inkor mazmuni ifodalangan. 
Darak gaplar bir tekis, tinch ohangda talaffuz qilinadi. Intonatsiya gap 
oxiriga tomon pasaya boradi. Yozuvda darak gaplarning oxiriga odatda nuqta 
quyiladi. 
Gap tarkibidagi so‟zlar turli vazifani bajaradi – gapning turli bo‟laklari 
bo‟lib keladi. Bu so‟zlar o‟zaro bog‟langanda, o‟zaro munosabatda 
kirishgandagina gap bo‟lagi bo‟la oladi. Masalan: 
Shavkat birpasda jonlanib ketdi
. 
(O’.Umarbekov.)
gapida quyidagi gap bo‟laklari mavjud: 
Shavkat (kim?)
– ega; 
jonlanib ketdi (nima qildi?)
kesim; 
birpasda (qachon?)
– ravish holi. 
Har bir gap bo‟lagi o‟zi munosabatga kirishgan so‟z bilan ma‟lum sintaktik 
aloqada bo‟ladi: 
1)
 
Shavkat jonlanib ketdi; 
2)
 
birpasda jonlanib ketdi. 
Har bir gap bo‟lagi o‟zining qaysi so‟z bilan ifodalanishiga va boshqa gap 
bo‟lagi bilan bo‟lgan grammatik munosabatiga ko‟ra belgilanadi. 
Gap bo‟laklari vazifalariga, gapdagi mavqeiga qarab dastlab ikkiga 
bo‟linadi: 
1. Bosh bo’laklar. 2. Ikkinchi darajali bo’laklar.
1.
Ikki tarkibli gapning asosini tashkil qilgan bo‟laklar ega va kesim