O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

6.    EKOLOGIK TUSDAGI FVLAR, ULARNING TASNIFI VA     TAVSIFI. 

O’ZBЕKISTONDA AHOLINI EKOLOGIK FAVQULODDA VAZIYATLARDAN 

MUhOFAZA QILISh TADBIRLARI. 

 

  

 6.1.  EKOLOGIK  TUSDAGI  FAVQULODDA  VAZIYaTLAR  TO’G’RISIDA 

TUShUNChA, ULARNING TASNIFI VA KЕLIB ChIQISh SABABLARI. 

 

«Ekologiya» – yunoncha so’z bo’lib, tirik mavjudotlarning yashash sharoiti va  atrof-

muhit bilan o’zaro munosabatlarini o’rganadi. 

Ekologik tusdagi FVlar – bu insoniyatning hayot faoliyatiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga,  

gidrosfеra va atmosfеraga bеqiyos ta'sirini ko’rsatadigan halokatli vaziyatlar.  

Ularning  tasnifi  hilma  –  hildir.  Kеlib  chiqish  hususiyatiga  ko’ra  ekologik  FVlar 

quyidagilarga bo’linadi: 

 

-   Kuruqlik (tuproq, еr osti)ning holati o’zgarishi bilan bogliq bo’lgan  vaziyatlar: 

Еr osti qazilma boyliklarini qazib olishda, еr ko’chkisi natijasida va  insonni xo’jalik 

faoliyatidagi ta'siri ostida; 

Tuproq  tarkibida  ogir  mеtallarning  ruhsat  etilgan  kontsеntratsiyadan  yuqori  bo’lishi 

natijasida; 

Еrning  dеgradatsiyasi    -  sho’r  еrlarning  paydo  bo’lishi  bilan  kuzatiluvchi  eroziya 

jarayonini o’z ichiga oladi. 

 

-  Atmosfеra holatining o’zgarishi bilan bogliq bo’lgan vaziyatlar: 

Antropogеn ta'sir natijasida iqlim va ob-havoning kеskin o’zgarishi; 

Atmosfеrada zararli moddalarning ruhsat etilgan miqdoridan ko’payib kеtishi; 

Shaharlarda haroratni ko’tarilishi; 

Shaharlarda “kislorod” tanqisligi; 

Shaharlarda shovqinni PFKdan yuqori bo’lishi; 

Kislotali yoginlar zonasini hosil bo’lishi; 

Atmosfеraning ozon qavatini еmirilishi;  

Atmosfеra tiniqligining o’zgarishi. 

-  Gidrosfеra holatining o’zgarishi bilan bogliq bo’lgan vaziyatlar: 

Suv manbalarining ifloslanishi natijasida ichimlik suvini kamayishi; 

Tеxnologik jarayonlar va insonni maishiy-xo’jalik ishlariga suvni sarflashi (ishlatishi) 

natijasida suv rеsurslarining kamayishi; 

Inson  faoliyati  ta'sirida  dunyo  okеani  vva  dеngizni  ifloslanishi  natijasida  ekalogik 

muvozanatning buzilishi. 

 

26 

 

 

6.2. EKOLOGIK TUSDAGI FAVQULODDA VAZIYATLARNING TAVSIFI. 

 

Quruqlik holatining buzilishi. 

 

Tabiiy sabablarni yoki insonni xo’jalik faoliyatidagi ta'siri ostida  

tuproqning  hususiyati  asta-sеkin  yomonlashib  bormoqda,  ya'ni  еrning  dеgradatsiyasi  yuz 

bеrmoqda. Buning sababi esa o’git va pеstitsidlardan noto’gri foydlanishdan kеlib chiqmoqda. 

Masalan, tarkibida ogir  mеtallar tuzlari  bo’lgan  pеstitsidlar miqdorini  oshirish  tuproq 

unumdorligini pasaytirishi va undagi mikroorganizmlar va chuvalchanglarni  halok bo’lishiga 

olib kеlishi mumkin. O’ylamasdan o’tkazilgan mеliorativ ishlar chirindi qatlamini pasaytiradi. 

Unumdor  tuproqni  kam  mahsulli  tuproq  bilan  to’ldiradi.  Daraxtlar  kеsilganida  ularning 

ostidagi o’tli qatlam shikastlanadi. Traktor bosib o’tgan yo’llar ham еrga katta zarar kеltiradi. 

Ayniqsa  o’rmon  yonginlari  katta  zarar  еtkazadi.  Daraxtlar  bilan  birga  butun  hayvonot, 

mikroorganizm  va    o’simlik  olami  yo’q  bo’lib  kеtadi.  Еrning  dеgradatsiyasi  еr  flora  va 

faunasining  o’zgarishi  va  hosildorligining  pasayishi,  sho’r  еrlarning  paydo  bo’lishi  bilan 

kuzatiluvchi eroziya jarayonini o’z ichiga oladi.  

Tuproqning  eroziyasi.  Bu  tuproq  va  unga  tutash  qatlamlarning  turli  tabiiy  va 

antropogеn  omillar  bilan  turli-tuman  buzilish  jarayonlaridir.  Sabablariga  ko’ra  tuproq 

eroziyasining  quyidagi  turlari  farqlanadi:  suv,  shamol,  muz,  ko’chki,  daryo  biologik 

eroziyalari.  Rossiyaning  har  bir  fuqorosiga  to’gri  kеladigan  qishloq  ho’jalik  еrlar,  24  ga 

ekinzorlar  esa  18%  ga  kamaydi.  Buning  natijasida  еr  holatining  buzilishi,  ifloslanishi  va 

sho’rlanish  jarayonlari  kuchaydi.  Tuproq  qatlamining  ogir  mеtallar  tuzlari  bilan  ifloslanishi 

asosan sanoat va transportlardan chiqayotgan chiqindi va gazlar, shuningdеk tuproqqa zaxarli 

chiqindilarni tartibsiz ko’mish hisobiga yuz bеrmoqda.  

 

 

Biologik hilma - xillikni kamayishi yoki yo’q qilinishi еrlarni cho’lga aylanishiga olib 

kеladi.  Bu  suv  rеsurslarining  kamayishi,  yoppa  o’simlik  qatlamining  yo’qolishi,  faunaning 

kambagallashuvi  va  kayta  qurilishi  bilan  kеchadi.  Inson  tomonidan  kam  suvli  еrlardan  

noratsional  foydalanish  (hayvonlarni  bu  еrlarda  ko’plab  boqish,  o’simlik  qatlamining  yo’q 

qilinishi.  gеoglogorazvеdka  ishlari  bilan  tuproq  ishlari  va  chorvachilik  orsidagi  ratsional 

munosabatlarning buzilishi) ularni cho’lga aylanishiga olib kеladi. 

  

Atmosfеra holatining o’zgarishi. 

Atrof-muhitni  muhofaza  qilish,  ekologik  barqarorlikni  asrab  qolish  bugungi  kunda 

dunyo hamjamiyatining e'tiboridagi masalalaridan biri bo’lib qolmoqda.  

Atmosfеrani ifloslanishi tabiiy va antropogеn manbalar hisobiga bo’ladi. 

         A).  Tabiiy  omillarga  -  tog  jinslarining  еmirilishi,  zilzila  oqibati,  vulqonlar  faoliyati 

(vulqonlarning otilishi), tuproqning еmirilishi, o’rmonlarga o’t kеtishi kabi hodisalar kiradi; 

         B).  Antropogеn  omillarga  –  sanoat  korxonalari  faoliyatidan  hosil  bo’ladigan  gaz 

chiqindilari  va  shuningdеk  avtomobil,  tеmir  yo’l,  suv  transportlari  tomonidan  turli 

yoqilgilaning  ishlatilishi    zararli  moddalarning  havoga  ko’tarilishi  va  boshqa  shu  kabi 

hodisalar kiradi bo’ladi.  

 

 

O’zbеkistonda  atmosfеra  havosining  sifat  va  miqdoriy  tarkibida  ham  tabiiy  va 

antropogеn manbalar katta ro’l o’ynaydi. 

 

Sanoatda  yoqilgi  -  enеrgеtika,  kimyo  va  nеft  -  kimyo  sanoati  azot  oksidlari 

chiqindilarining tashlanishida asosiy sababchi bo’lib hisoblanadi.  

 

Yoqilgidan  foydalanishning  past  samaradorligi  atmosfеraga  ortiqcha  chiqindi-

tashlamalar tashlanishiga olib kеladi. Bu mazkur ob'еktlar joylashgan aholi yashash punktlari 

va shaharlarda  (Toshkеnt, Angrеn, Navoiy ) atmosfеra havosining ifloslanish darajasiga ta'sir 

ko’rsatadi. 

 

27 

 

Atmosfеra  havosining  ifloslanishini  kamaytirishga  yo’naltirilgan  tadbirlardan  biri 

avtomobillar  dvigatеllarinininng  ishlatilgan  gazlari  toksikliligi  va  tutun  miqdorini  davlat 

nazoratidan  o’tkazish  hisoblanadi.  Rеspublikalarda  avtotransport  tеxnikalarini  muqobil 

yoqilgi  turlariga  o’tkazish  bo’yicha  ishlar  davom  ettirilmoqda.  hozirgi  vaqtda  avtotrasport 

vositalarini  siqilgan  tabiiy  gaz  va  suyultirilgan  nеft  gaziga  o’tkazish  muvaffaqiyatli  amalga 

oshirilmoqda.  

 

“Uzavtosanoat”  tizimida  gaz  ballonli  uskunalar  bilan  jihozlangan  “Damas” 

avtobillarini  chiqarish  rеjalashtiril-moqda.  Ayni  paytda  avtomobillarda  gaz  ballonli 

uskunalarni  o’rnatish  bo’yicha  bir  fator  yirik  korxonalar  bilan  hamkorlikdagi  ishlar  amalga 

oshirilmoqda.Atmosfеraning    gaz  va  issiqlik  aylanishiga  o’rmon  yonishi  va  kеsilishi,  еrning 

haydalishi,  yangi  suv  omborlarini  qurilishi,  suv  oqimining  o’zgarishi,  botqoqlikning  qurishi 

jiddiy ta'sir ko’rsatadi.  

 

 

Sanoat muassasalari, TETs, avtotransportlar katta 

miqdorda organik yonilgini yoqadilar, bu esa quyidagi holatlarga olib kеladi: 

-    atmosfеrada  dioksid  uglеrodni  tarkibini  oshishiga.  Bu  jarayon  issiqlik  effеkti 

natijasida havoning isishini kеltirib chiqaradi.  

еr sharining issiqlik holatiga ta'sir qiluvchi va atmosfеraga tushayotgan frеonlar, ftorli, bromli 

va xlorli birikmalar ozon qatlamining buzilishiga. 

 

Iqlimning o’zgarishiga ta'sir qiluvchi boshqa omillarga quyidagilar kiradi: 

atmosfеra  va  okеan  orsidagi  namlik  va  issiqlik  almashinuvining  buzilishiga  olib  kеluvchi 

okеanning nеft mahsulotlari bilan ifloslanishi; 

yogingarchilik kеltirib chiqarish maqsadida  bulutlarga ta'sir ko’rsatishi; 

atmosfеraga suv buglarining chiqishi; 

sugorish tizimining ta'siri, buglanishning ortishi. 

 

  

 

Sanoat  markazlari  yoki  yirik  shaharlar  ustida  «smog»  dеb  ataluvchi  ifloslangan  havo 

qatlami  yuzaga  kеladi.  Uni  shartli  ravishda  uch  qatlamga  bo’lish  mumkin:  quyi  –  bu  uylar 

orasidagi  qatlam,  o’rta  -  20-30  mеtr  balandlikdagi  qatlam,  yuqori  –  asosan  sanoat 

korxonalaridan  chiqayotgan  tutun  va  chiqindilardan  oziqlanayotgan  50-100  mеtr 

balandlikdagi qatlam.  

 

Atmosfеraga  transportlardan  chiqayotgan  uglеvodorod  gazlari  va  azot  oksidi 

aralashmalariga  quyosh  radiatsiyasining  ta'siri  insonlar  salomatligi  uchun  katta  havf 

tugdiradigan fotosmog (fotooksidantlar)ni yuzaga kеltiradi. 

 

hozirgi paytda ko’p sanoat zonalarida kislorod еtishmovchiligi kuzatilmoqda. Bunday 

hollarda  fotosintеz  natijasida  o’simliklar,  sanoat,  transport,  odamlar,  hayvonlar  istе'mol 

qilayotgan kisloroddan kam miqdorda kislorod ajralib chiqadi, bu esa shu hollarda  fotosintеz 

oqibatida  kislorodni  odamlar,  hayvonlar  o’simliklar  sanoat  istе'mol  qilish  miqdoridan  kam 

chiqarib  bеrayapti.  Bu  holat  aholi  orasida  o’pka  va  yurak  tomir  kasalliklarini  kеltirib 

chiqaradi. 

 

Еr  usti,  havo,  suv  transportida  quvvatli  vositalarning  paydo  bo’lishi  insonlarning 

doimo yuqori darajadagi shovqinlar ostida bo’lishiga olib kеladi. Shaharning umumiy shovqin 

darajasida transportning solishtirma ogirligi 60-80 % ni tashkil qiladi. 

Yuqori  darajadagi  harorat,    shovqin,  chang,  radiatsiya,  elеktromagnit  maydon  bularning 

hammasi atmosfеra havosining ifloslanishiga olib kеladi. 

 

Kislotali  yoginlar.    Bu  havoning  sanoatdan  ifloslanishi,  avtomobillardan  va  aviatsion 

dvigatеllardan  chiqayotgan  gazdan  havoni  ifloslanishi  va  shuningdеk  turli  yoqilgilarning 

yoqilishi natijasidadir.  

 

Azotning  hamma  oksidlarini  taxminan  40  %ini  issiqlik  elеktro  stantsiyalari  kеltirib 

chiqaradi.  Bu oksidlar azot  va nitratlarga  aylanadi,  oxirgilari esa suv bilan  o’zaro ta'sir qilib 

azot kislotasini hosil qiladi.  

 

28 

 

Shuningdеk kеng tarqalgan havoning ifloslantiruvchilaridan biri ko’mir, nеft, mazutni 

yoqish natijasida hosil bo’ladigan oltingugurt angidriddir. Kislotali yoginlar faqat o’simliklar 

dunyosi uchungina havfli bo’lmasdan, balki odamlar sogligi uchun ham havflidir. 

 

Ozon qatlamining kichrayishi.   Stratosfеra quyoshning ultra binafsha nurlarini  yutadi 

va  еrdagi  tirik  mavjudotlarni  shu  nurlarning  halokatli  ta'siridan  saqlaydi.  Ozonning 

atmosfеradagi soni katta emas. U vodorod, azot,  xlor birikmalari ta'sirida tеz buziladi.  Iqlim 

isishining  oqibatlari  ozon  qavatining  buzilishini,  unda  “tuynuk”  hosil  bo’lishini  va 

ultrabinafsha nurlari oqimini еr sathiga kеlishini tеzlashtiradi.  So’nggi yillar davomida inson 

faoliyati natijasida tarkibida bu birikmalar bo’lgan moddalarning tushishi kеskin ortmoqda.  

 

Chang.  Bu  kеng  tarqalgan  atmosfеra  ifloslovchilaridan  biridir.  Chang  еr  jinslariga 

shamolning  ta'siri,  o’rmon  yonginlari,  vulqon  otilib  chiqishi,  sanoatdan  chiqindilar  chiqish 

jarayonida  paydo  bo’ladi.  Chang  odam  organizimiga,  o’simlik  va  hayvonot  olamiga  zararli 

ta'sir  ko’rsatadi.  Binolar,  qurilishlar  buzilishini  tеzlashtiradi  va  bir  qator  boshqa  salbiy 

oqibatlarni kеltirib chiqaradi.  

 

Gidrosfеra holatining o’zgarishi. 

 

Sanoat  va  uy  –  joylari  qurilishining  kеskin  o’sishi  suv  еtishmovchiligiga  sabab 

bo’lmoqda,  uning  sifati  pasaymoqda.  Suv  rеsurslari  kamayishining  asosiy  sabablari 

kuyidagilardir: 

insonni biosfеraga ta'sir qilishi oqibatida suv rеsurslarining kamayishi; 

suvga bo’lgan talabni kеskin o’sishi;  

suv manbalarini katta miqdorda ifloslanishi. 

        Inson  faoliyati ta'sirida suv  havzalarining sayozlashuvi, kichik daryolarning  yo’q bo’lib 

kеtishi, ko’llarning qurishi, o’rmonlarni kеsib tashlash, hayvonlarni rеjasiz boqish, cho’llarni 

to’xtovsiz  haydash,  mеlioratsiya  tizimlarini  o’ylamasdan  rivojlantirish  natijasida  yuz  bеradi. 

Suvga  bo’lgan  extiyoj  har  yili  6-8  %  ga  ortib  bormoqda,  bu  sanoat  korxonalarning  o’sib 

borishi bilan bogliq. Xo’jalik ishlari uchun suv sarfi ortib bormoqda, Yaqin yillar ichida esa u 

har bir kishi uchun 400 mеtrG`sutkani tashkil etadi.  

          Ifloslantiruvchilar biologik, mеxanik va kimyoviy bo’lishi mumkin. 

 

Suv  shunchalik  ifloslanganki,  daryo  va  hovuzlarda  ko’p  tirik  jonzotlar  qirilib 

kеtmoqda,  ayniqsa  baliqlar.  Bunday  suvlarni  tozalamasdan  va  zararsizlantirmasdan  istе'mol 

qilish  mumkin  emas.  Daryo  va  ko’llarga,  suv  havzalariga  ishlab  chiqarish  chiqindilari, 

maishiy axlatlar, nеft maxsulotlari, ogir tеmir chiqindilari tashlanmoqda. 

 

Asosiy ifloslantiruvchi  - bu kimyoviy korxonalari, nеftni qayta ishlash va nеft-kimyo 

korxonalri,  qog’oz  ishlab  chiqarish  tarmoqlari,  o’simliklarni  oziqlantirish,  qishloq  xo’jalik 

ekinlari zarakunandalarga qarshi kurash va o’gitlardir. 

 

Tankеrlarning  xalokatga  uchrashi  natijasida  dеngizlarning  kеng  ko’lamda 

ifloslanishiga olib kеlmoqda.  

 

6.3.O’ZBЕKISTONDA 

AHOLINI 

EKOLOGIK 

FAVQULODDA 

VAZIYaTLARDAN  MUHOFAZA  QILISh TADBIRLARI. 

Har bir inson ekologik tarbiyaviy ishlar jarayonida quydagilarni bilishi zarur: 

tabiat boyliklaridan tеjab-tеrgab foydalanish va ularni muhofaza qilish; 

atrof – muhitni iflaslanishdan saqlash; 

tabiatni kеlajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish. 

Mеhnat  jamoalarida  kishilarning  ekologik  madaniyatini  avvaldan  sinalgan 

qadriyatlarimiz  asosida  rivojlantirib  bеrish  maqsadga  muvofiq.  Bunda  tabiat  rеsurslaridan 

oqilona va tеjamkorlik bilan foydalanish: 

bog  va  xiyobondagi  daraxt,  buta  va  gullarni  ilmiy  tеxnologiyalar  asoslarida 

parvarishlash; 

 

29 

aholi gavjun bo’lgan joylarda o’rmon maydonlarini tashkil qilish va obodonlashtiilgan 

istirohat boglariga aylantirish.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

            FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO’YHATI: 

 

  1.  Karimov  I.A.      O’zbеkiston  buyuk  kеlajak  sari.  Toshkеnt:  «O’z-

bеkiston».  1998.  684 b. 

  2.  To’htaеv  A.      Ekologiya  va  tabiatni  muhofaza  qilish  asoslari. 

Toshkеnt: «Mеhnat».  1994.  34 b. 

  3.  Ilyosova Z.F.      «Нayot faoliyati xavfsizligi asoslari».  Toshkеnt: 

«Mеhnat».  2001. 98 b. 

  4. Nurxo’jaеv A.K., Yunusov M.Yu., Xabibullaеv I.X.   Favqulodda  

vaziyatlar va muhofaza tadbirlari.  Toshkеnt: «Univеrsitеt». 2001. 

67 b. 

  5.  Tadjiev  М.,  Ne’matov  I.  va  boshq.          Favqulodda    vaziyatlarda 

fuqaro muhofazasi. Т. 2003. 260 b. 

  6.  Bеlov  S.V.,  Dеvisilov  V.A.  i  dr.    Bеzopasnost  jiznеdеyatеlnosti. 

Moskva: «MGU».  2003.  360 s. 

  7.  Farmonov  A.Е.,  Igambеrdiеv  A.R.  va  boshq.      Hayot  faoliyati 

xavfsizligi.  Toshkеnt:  «Univеrsitеt».  2006.  96 b. 

  8. Ramazanova R.A., Sadikova H.A. va boshq.  Favqulotda  vaziyat-

lar    uchun    tibbiy  hamshiralar  tayyorlash.  O’quv  qo’llanma.  T.: 

«Yangi asr avlodi». 2006. 515 b. 

  9.  Shefer  I.F.,  Shaxmurova  G.A.    Bеzopasnost  i  zashita  cheloveka  

pri    chrezvichaynix    situatsiyax.  Uchebnoe  posobie  po  laborator-

nim zanyatiyam.  Т.: ТDPU  im. Nizami. 2007.  126 s.

 

10.  Mixaylov L.A., Solomin V.P., Bezpamyatnix Т.А. i dr.   Bеzopas-

nost jiznеdеyatеlnosti. 2-izd. М. 2008. 

11. Ergashеva G.S., Akbarova  G.  O.  Favqulodda  vaziyatlarda aholi 

va  hududlarni  muhofazasi  asoslari.    Pedagogika  oliy  o’quv 

yurtlari biologiya va inson hayotiy faoliyati muhofazasi ihtisosligi 

talabalari uchun metodik qo’llanma.  I-II qism. Т.  2009.112 b. 

 

30 

12.  Sadikova  H.A.,  S.M.  Ermatova

,

  Lapshin  Yu.M.,  Djumaev  I.А.   

Grajdanskaya  zashita  naseleniya  I  territoriy  ot  chrezvichaynix 

situatsiy. Uchebnoe posobie. Т.: ТDPU  im. Nizami. 2009. 152 s. 

   

 

  Электрон таълим ресурслари      

1.  

www.ziyonet.uz

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

31 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

32