O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
6-боб. ТЎҒОНЛИ МИНИ-ГЭС ЛАР 
 
6.1. Тўғоннинг аҳамияти 
ГЭС тўғонлари, аксарият дарѐларнинг қуйи оқимларида сув 
сатҳининг фарқини ҳосил қилиш учун қурилади. 
Тўғон – 
дарѐдаги массив тўсиқ бўлиб, сув оқимини ушлаб туриш, сув 
сатҳининг фарқини пайдо қилиш ва сув ресурсларидан амалий 
фойдаланишда тенги йўқ восита бўлиб хизмат қилади.
Тўғонларни қуриш назарияси узоқ йиллар мобайнида 
мавжуд бўлмаган. Фақатгина 1853 йилда француз муҳандиси 
Сазилли тўғон қурилишининг баъзи талабларини асослаб берди 
[4]. Тўғон сув сатҳи кўтарилиши ва уни сув ҳавзасидан 
чиқаришни таъминлайди. Ундан ерни суғориш ишларида ҳам 
фойдаланилади.
Тўғонлар тузилиши бўйича бирнеча турларга ва гуруҳга 
бўлинади: 
-
гравитацион тўғон
– тош ѐки бетон тўсиқлари шаклида 
бўлиб, сув оқиб кетишидан ўзининг оғирлиги билан сақлаб 
туради; 
-
аркасимон тўғон
– ўз вазифасини конструкциясининг 
антиқий тузилиши ҳисобига бажаради. 
Аркали тўғон фаолияти ишончлилиги икки кўрсаткичларига 
боғлиқ бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 
-
қурилманинг вертикал элементлари қаршиликлари; 
-
арка конструкциясининг массаси ва қирғоқ мустаҳкам-
лигига таянувчи хусусиятлари. 
 
6.2. Ташқи омиллар 
Тўғон қурилишида бир қатор ташқи омилларнинг таъсирини 
эътиборга олиш зарур. Булар сув, шамол, тўлқинлар ва 
ҳароратнинг кескин ўзгариб туриши таъсирида ҳосил бўлувчи 
«силжитувчи кучлар» дир. ГЭС қурувчиларининг ушбу 
омилларни бажаришдаги эътиборсизлиги тўғоннинг бузили-

---

109 
шига олиб келади. Шу сабабли, маълум ҳисоблаш ишлари 
бажарилиб, силжитувчи кучларнинг негатив таъсирини ол-
диндан бартараф этиш имконияти яратилади. 
Масалан, сув босимининг горизонтал ташкил этувчиси сув 
чуқурлиги ортиши билан кўпаяди ва қуйидагига тенг бўлади: 
,
h
w
P
Гор


(2.1) 
бунда 
w
– сув бирлик ҳажмининг оғирлиги; 
h
– сув чуқурлиги. 
Тўғон конструкцияси таги (тўғон билан унинг тагидаги ер 
қатлами ораси) га сувнинг сизиб ўтиши натижасида тўғон 
тагига таъсир этувчи фильтрацион босимни етарли даражада 
аниқ ҳисоблаш муҳим бўлиши билан бирга, жуда мураккабдир. 
Бундай жараѐнлар бўлиш эҳтимоли даражасини аниқлаш учун 
тадқиқотлар ўтказиш зарур. Бунда кўпгина омиллар тўғон 
пойдевори ўрнатилиши лозим бўлган тупроққа боғлиқ. Агар 
тўғон пойдевори шағал, дарѐ қуми ва ғовакли жинс устига 
қурилса, у ҳолда тўғон пойдевори тагига таъсир этувчи босим 
тўла гидравлик босимга тенг бўлади.