O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
 
 
 
 

---

9 
 
KIRISH 
 
O‗zbekiston kelajagining negizi bo‗lgan yuksak malakali kadrlar tayyorlash 
uchun va oliy ta‘limni rivojlantirish masalalarini hal qilishning asosiy 
yo‗nalishlardan biri bo‗lib, xalqaro standart talablari asosida ishlab chiqarilgan 
maxsus elektromexanik o‗zgartkichlariga oid etarli darajada ma‘lumotlarni qamrab
olgan darslik va o‗quv qo‗llanmalar yaratish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan 
biridir.
Dunyodagi shu jumladan mamlakatimizdagi barcha elektr stansiyalarida, 
elektr generatorlari o‗rnatilgan bo‗lib, ular elektr energiyani ishlab chiqaradi. 
Ishlab chiqarilgan elektr energiyani uzoq masofalarga kam isrofda uzatish va 
istemolchilarga taqsimlash uchun esa transformatorlar ishlatiladi. Bundan tashqari 
sanoat va transportning zamonaviy texnik holati ularni elektr energiya bilan yuksak 
ta‘minlanganligi orqali belgilanib, bunda elektr mashinalari hal qiluvchi vazifalarni 
bajaradi. 
Respublikamizda mahsulot ishlab chiqarayotgan yirik sanoat korxonalari 
anchagina bo‗lib, ulardagi turli dastgohlarni va yuk ko‗taradigan kranlarni 
yuritishda hamda bu korxonalardagi avtomatik sistemalarda elektr mashinalari va 
transformatorlar hal qiluvchi vazifalarni bajaradi. 
Demak, 
maxsus 
elektromexanik 
o‗zgartkichlari 
va 
maxsus 
transformatorlarning rivojlanishi haqida ma‘lumotlar hamda ularning energetikada 
va sanoatda tutgan o‗rnini yoritishda ushbu darslikning roli muhimdir. 
Maxsus elektromexanik o‗zgartkichlari sanoatning turli ishlab chi-qarish 
korxonalarida, energetikada, transportda (aviatsiya, temir yo‗l, avto-mobil, metro, 
tramvay, trolleybus), qishloq va suv xo‗jaligida, qurilishda, va boshqa sohalarda 
keng qo‗llaniladi. 
Darslik texnika oliy o‗quv yurtlarining «Elektr texnikasi, elektr me-xanikasi 
va elektr texnologiyalari» yo‗nalishi talabalari uchun «Maxsus elektromexanik 
o‗zgartkichlar» fanining dasturi asosida yozilib, uning mazmuni: maxsus 

---

10 
transformatorlar, maxsus asinxron mashinalar, maxsus sinxron mashinalar va 
maxsus o‗zgarmas tok mashinalari ketma-ketligida berilgan. Ularning tuzilishi, 
ishlash prinsipi, asosiy xossalari va xarakteristikalari amaliyot nuqtai nazaridan 
yondashilgan holda bayon etilgan. Yangi turdagi maxsus elektromexanik 
o‗zgartkichlarga oid umumiy ma‘lumotlar ham kitobda o‗z aksini topgan. Ishlash 
prinsipi elektromagnit induksiya hodisasiga asoslanganligi hamda ulardagi 
elektromagnit 
jarayonlar 
ko‗p 
jihatdan 
maxsus 
elektromexanik 
o‗zgartkichlarinikiga o‗xshashligi sababli maxsus transformatorlar ham maxsus 
elektromexanik o‗zgartkichlar kursida o‗rganiladi. 
 
Sanoat elektronikasining jadal ravishda rivojlanishi tufayli yarim o‗tkazgich 
(tranzistor, tiristor)li o‗zgartgichlar va kuchaytirgichlar sanoatda keng 
qo‗llanilmoqda. Natijada elektr-mashinaviy o‗zgartgichlar va kuchaytir-gichlarni 
amalda qo‗llash sohalari ancha kamaygan. 
Har qaysi maxsus EMO‗ ekspluatatsiyaning aniq sharoitlarida (yukla- 
maning rejimi, ruxsat berilgan o‗ta yuklama, kuchlanish, o‗zgaruvchan tok chas-
totasi, aylanish chastotasi, sovitish muhitining temperaturasi, dengiz sathi-dan 
balandligi, namlik va boshqalarda) ishlashga hisoblangan bo‗ladi. Bu sharoitlarda 
mashina belgilangan (davriy ta‘mirlashlar orasidagi) vaqt mobaynida avariyasiz va 
nosozliklarsiz nominal quvvatda ishlay olishi zarur. 
Mashinaning ishda ishonchliligini ta‘minlash maqsadida uni loyihalashda 
hisobga olish, ishlab chiqarishda yuksak sifatli texnologiyani qo‗llash va 
ishlatishni to‗g‗ri tashkil qilish (loyihada belgilangan rejimda ishlatish va 
profilaktik ta‘mirlarni o‗z vaqtida bajarish) zarur bo‗ladi.