O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Magnit kallaklar

O‘qish-yozish kallaklari diskli jamlovchining eng muhim elementlari jumlasiga kiradi. Vinchester kallaklarining ish tamoyili oddiy magnitofon kallaklarining ish tamoyiliga o‘hshash, biroq ularga magnitofon kallaklariga qaraganda ancha qattiq talablar qo‘yiladi. Diskli jamlagichlarning kallaklari o‘zlarining o‘lchamlari kichikligi bilan ajralib turadi.

Kallak disk sirtidan doimo biror masofada (0.13mkm atrofida) turadi, bu masofa diskning tez aylanishida havo oqimi hosil bo‘lishi hisobiga ta`minlanadi (kallak “o‘chadi”). Kallak sirti va disk orasidagi bo‘shliqning kamayishi o‘qishda signalni kuchaytiradi va yozuv tokini kamaytirish imkonini beradi, biroq qurilmaning tebranishlar va zarblarga turg‘unligini juda pasaytiradi. Shunga qaramasdan, disk va kallak orasidagi bo‘shliqlarni kamaytirish bo‘yicha ishlar vinchester ishlab chiqaruvchi yetakchi korxonalar tomonidan davom ettirilmoqda va istiqbolga yaqin besh yillar ichida 0.05 mkmga yetkazilishi bashorat qilinmoqda. Kallak bilan disk sirti orasida bo‘shliqning mavjudligi kompyuter o‘chirilganda disk sirti va kallak mexanik tutashganda ularning zararlanishining oldini olish uchun kallaklarni parkovka qilinishini ( ularni ishchi sirti doirasidan tashqariga ko‘chirishni) talab etadi. Eski qurilmalarda kallaklarni parkovkalash uchun maxsus dasturlardan foydalabish lozim edi ( ularni kompyuterni uzishdan oldin ishga tushirilar edi ), zamonaviy vinchesterlar tok ta’minoti uzilganda kallaklarni disklarning ishchi sohasidan tashqariga avtomatik ko‘chiradi.

Kallaklar yuritmasi

Magnitli kallaklar yuritmasi qurilmasi (head positioner) vinchesterning eng muhim qismlaridan biridir. Qurilmaning ish tezligi foydalanilayotgan yuritmaning tipiga bevosita bog‘liqdir – yuritma vinchesterning ushbu eng muhim parametrini – kallaklarning ma`lum vaziyatda turish (positsiyada turish) vaqtini (seek time) ta`minlaydi. Kallaklarni ko‘chirish uchun odatda qadamli yo‘qori aniqlikda positsiyalanishini ta`minlovchi qadamli dvigatellar ishlatiladi. Yuritmalarning ikkita turli varianti: chiziqli va burilishli yuritmalar mavjud. Burilishli yuritmalarda kallaklar aylana yoyi bo‘ylab odatdagi elektroproygrivateldagi kabi ko‘chadi, chiziqli yuritma kallaklarning disk radiusi bo‘yicha ko‘chishini ( biror vaqt oldin rusum bo‘yicha tangensial tonarmli proygrevatel kabi) ta`minlaydi. Chiziqli yuritmaning afzalligi shundaki, magnitli kallakning bo‘shlig‘i doimo yo‘lkaga perpendikulyar va yo‘lkalar orasidagi masofa doimiy bo‘lib saqlanadi, burilishli yuritmalar inersiyalilik kamroq bo‘lishini va uning oqibatida tezroq positsiyalanishini ta`min etadi. Bundan tashqari, burilmali yuritmalar aniq muvozanatlashishi sababli zarblar va tebranishlarga nisbatan ko‘proq turg‘undir. Kallaklarning tez positsiyalanishini ta`minlash uchun zamonaviy disk qurilmalarida servoyuritmalarning xizmatchi axborotni disklarning ajratilgan sirtlariga yoki ishchi sirtlariga yozadigan turli variantlari qo‘llaniladi.

Vinchesterning o‘rnatma nazoratchisi (boshqarish platasi).

Har bir diskda disklar bloki va yuritmasidan tashqari bosma plata o‘rnatilgan bo‘lib (u odatda tagiga mahkamlanadi), u kallaklar va disklar yuritmalarini boshqarish, shuningdek, yozish-o‘qish signallarini ko‘chaytirishni ta`minlaydi. Bundan tashqari, bu platada kallaklarni boshqarish buyruqlarini deshifratori, stabillashtirish (turg‘un qilish) sxemalari va boshqalar o‘rnatilgan. Energy star dasturi doirasida tayyorlanayotgan zamonaviy vinchesterlarda, shuningdek, disklar yuritmalari qurilmasiga so‘rovlar bo‘lmaganda bu yuritmaning uzilishini va boshqa energiya tejash vazifalarini ta`minlaydigan qurilma ham bor.

Vinchesterlar o‘lchamlari

Hozirga zamon disk qurilmalari eni (disklar diametri) bo‘yicha to‘rt tipli o‘lchamda va balandligi bo‘yicha uch tipli o‘lchamda ishlab chiqarilmoqda. Disklar diametri ko‘pchilik hollarda 1.8, 2.5, 3.5 yoki 5.25 dyuymga teng, balandligi 3.25 dyuym (yeng baland qurilma), 1.63 dyuym (yarim balandlikdagi qurilma), yoki 1 dyuymdan kichik (pastprofilli qurilma).

Vinchester interfeyslari.

Zamonaviy vinchesterlar ikki variantdagi interfeysda – SCSI yoki IDE da ishlab chiqarilmoqda. Shunga mos ravishda kompyuterga ulash uchun ikki turdagi nazoratchilar: SCSI yoki IDE ishlatiladi. IDE nazoratchi (xizmat qiluvchi plata) kompyuterning (486 dan boshlab PCI sloti bilan) ona platasiga o‘rnatilgan bo‘ladi, SCSI nazoratchiini esa tegishli vinchester bilan barcha sotib olinishi va ona platasida bo‘sh slotga o‘rnatilishi lozim.

SCSI.

SCSI ning IDE dan asosiy ustunligi, uning moslashuvchanligi va ish unumdorligidadir. Moslashuvchanlik ko‘p sondagi qurilmalarning ( 7, 15 va xatto undan ortiq) ulanish, kabelning uzunroq bo‘lishi bilan ta`minlanadi. Ish unumdorligi – bu yo‘qori tezlikda uzatish va bir necha tranzaksiyalarni bir vaqtda ishlab chiqarish mumkinligidir.

SCSI standartining rasmiy tasdiqlangan ikkita talqini mavjud bo‘lib, ular bu standartning ko‘p sonli turli turlarini o‘z ichiga oladi: SCSI-1 (ANSI tomonidan 1966 yilda tasdiqlangan) va SCSI-2 (1994 yil), shuningdek, SCSI-3, bu tur orqali esa ko‘pincha turli kengaytmalar va keyingi modifikatsiyalari tushuniladi. Shinaning chastotasi SCSI-1 standartida 5MGts bo‘lishi ko‘zda tutilgan edi. SCSI-2 standartida u 10 MGts gacha orttirildi, keyin 20 MGtsga etkazildi, keyinchalik esa 40 MGts bo‘ldi. Bundan tashqari, interfeys modifikatsiyalari shinaning razryadligi bilan ham farq qiladi, u odatdagi shina (harrow) uchun 8 bitni, WideSCSI uchun 16 bitli va xatto Very SCSI uchun 32 bitni tashkil etadi. Shuni ham qo‘shimcha aytib o‘tamizki, shinaning razryadligiga bog‘liq bo‘lgan qurilmalar soni 7 tadan 15 tagacha bo‘ladi.

IDE

IDEning asosiy afzalligi – harakteristikalari etarlicha yo‘qori bo‘lgani holda SCSI bilan solishtirganda narxining unchalik baland emasligidir. IDE uchun, SCSI interfeysi kabi, uzatish tezligining doimo o‘sib borayotganligi xosdir: 8.3, 16.7, 33.3, 66.6 Mb/s bo‘lib, endilikda hatto 100Mb/s ga etdi. Buning ustiga IDE interfeysi rivojlanib borayotganligi sababli SCSI ga borgan sari o‘hshab ketmoqda – qo‘llaydigan qurilmalar soni kengaymoqda (qattiq disklardan tashqari bu CD-ROM, CD-R, DVD-ROM yuritmalari, magnitooptika,stremirlardir), uzatishda ma’lumotlarni parallel ajratish va mna`lumotlarning yaxlitligini (butunligini) nazorat qilish elementlari kiritilmoqda. IDE ning asosiy kamchiligi ulanadigan qurilmalar sonining kamligidir (4 tadan oshmaydi).

Ikkita tipdagi almashtiriladigan tashuvchili jamlovchilar eng ko‘p tarqalgan: magnit disklar va optik disklar (ba`zan magnitooptik deb ataladi) magnit tashuvchili jamlovchilar ma`lumotlarni kodlash va yozish usullari bo‘yicha disk yurituvchilar va odatdagi qattiq disklardan tamoyilial farq qilmaydi. Magnitooptik tashuvchili jamlovchilarda ma`lumotlarni diskda kodlashning eng yangi usuli an`anaviy magnit va lazer texnologiyalari bilan birgalikda foydalaniladi.

ZIP disk yurituvchilari.

ZIP ommalashgan jamlovchidir. U avtonom blok shaklida va o‘rnatma ( ichki) IDE va SCSI modul shaklida va shuningdek, parallel portga ulanadigan avtonom modullar shaklida ishlab chiqariladi. Bu jamlovchilar 3.5 dyuym formatli diskni eslatuvchikartrejlarda 100 Mbaytgacha ma`lumotni saqlash mumkin (6.7-rasm), SCSI interfeysidan foydalanganda 29 ms ga teng kirish vaqtini 1 Mbayt/sni tashkil etadigan ma`lumot uzatish tezligini ta`minlaydi. Agar qurilma tizimga parallel port orqali ulansa, u holda ma`lumotlarni uzatish tezligi parallel port tezligi bilan cheklanadi. ZIP 100 jamlovchilari 3.5 dyuymli disketani eslatuvchi unchalik katta bo‘lmagan olinuvchi magnit kartrejda 100 Mbaytgacha ma`lumotlarni saqlashi mumkin. Yangi ZIP 250 disk yurituvchilari shunday o‘lchamli kartrejda 250 Mbaytgacha ma`lumoitlarni saqlashi mumkin va 100 Mbaytli kartrejlar bilan ishlashi mumkin. ZIP jamlovchilarda Iomega kompaniyasi ishlab chiqaradigan maxsus 3.5 dyuymli disklar va boshqa ishlab chiqaruvchilarning disklari masalan, Maxell, Verbatim, Fuji ishlatiladi. Ular standart 3.5 dyuymli disketadan taxminan ikki marta qalinroq (6.7-rasmda). ZIP jamlovchisi 1.44 Mbayt va 720 Kbaytli elastik disklar bilan ishlay olmaydi, shu sababli uni elastik disklardan tuzilgan jamlovchining o‘rnida ishlatib bo‘lmaydi. ZIP avtonom jamlovchilari tizimlar orasida ma`lumotlar uzatish uchun ularni (yo‘qorida), qo‘llanishi qulayligi sababli keng ommalashdi. ZIP 1.44 Mbaytli standart disketa jamlovchilari ba`zan “chetki halokati” deb ataladigan (o‘rtada) nuqsonga ega bo‘lishi mumkin. Afsuski, bu LS-120 SuperDisk diski nuqsonni faqat jamlovchi va disketani almashtir (pastda) bartaraf etish mumkin. 12.5 jadvalda 100 va 250 Mbayt sig‘imli ZIP jamlovchisining parametrlari keltirilgan.

11-rasm. Zip100Mbayt diski

12-rasm. Zip jamlovchisi sxemasi ko‘rsatilgan

Elastik optik disklardan tuzilgan jamlovchilar

Elastik optik disklarning o‘qish/yozish kallaklari magnitli yozuv texnologiyasidan foydalanadi, u odatdagi disketalardan kam farq qiladi. Nomidagi optik so‘zi ma`lumotlar diskka CD-ROM yoki magnitooptik disklardagi kabi lazer kurs yordamida yozilsa kerak degan fikrga olib keladi. Biroq bunday emas. Axborot odatdagi magnitli usul bilan – o‘qish/yozish kallaklari yordamida amalga oshiriladi. Disk sirtiga odatdagi elastik yoki qattiq disklardagi kabi o‘shanday ferromagnit qatlam surtilgan. Shunchalik katta sug‘im esa elastik optik disklarda yo‘lkalar soni odatdagi HD disketasiga qaraganda o‘nlab marta orttirilganligi bilan tushuntiriladi. Tabiiyki, bunda yo‘lkalar eni juda toraygan. Ayni shu yerda optika ishga kirishadi, o‘qish/yozish kallaklarini yo‘lkalarga aniq keltirish uchun “optik mo‘lgallagich” dan foydalaniladi. Diskka yozuv yo‘lkalari belgisi yotqiziladi. U disk sirtiga “chop qilinadi” va yozuvda o‘chib ketmaydi. O‘qish yoki yozish jarayonida kallaklar yuritmasi mexanizmini lazerli datchikdagi signal boshqaradi, ana shuning yordamida kallaklarning diskdagi belgiga nisbatan joriy koordinatalari aniqlanadi. Bu esa ularni yo‘lkaga aniq fokuslanishini ta`minlaydi.

CD-ROM (Compact Disk Read-Only Memory – kompakt diskda faqat o‘qish uchun xotira) – bu axborotni optik tashuvchi bo‘lib, u faqat ma’lumotlarni o‘qish uchun mo‘ljallangan. Boshqa CD-R va Cd-RW formatlar ma`lumotlarni kompakt-diskka yozish imkonini beradi, yangi DVD texnologiyasi esa odatdagi optik diskning sig‘imini tubdan orttirishga imkon beradi. Hozirgi vaqtda CD-ROM jamlovchisi amalda istalgan kompyuterning ajralmas qismidir.

CD-ROMda 650 Mbaytgacha ma`lumot saqlanishi mumkin bo‘lib, bu taxminan 333 ming sahifa matn.74 minutli yo‘qori sifatli tovushli eshittirishga yoki ularning kombinatsiyasiga mos keladi. CD-ROM odatdagi tovushli kompakt-disklarga o‘xshash va uni hatto oddiy proigrivatelda ishlatishga urinib ko‘rish ham mumkin. To‘g‘ri, bunda siz faqat shovqinni eshitasiz. CD-ROMda saqlanayotgan ma`lumotlarga kirish disketalarga yozilgan ma`lumotlarga kirishga qaraganda tezroq amalga oshadi, lekin baribir bu zamonaviy qattiq disklarga nisbatan sekinroq sodir bo‘ladi. CD-ROM atamasi kompakt-disklarning o‘ziga ham, axborot shu kompakt-disklardan o‘qiladigan qurilmalarga (jamlovchilarga) ham taalluqlidir.