O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
X.3. Sovet tuzumining ijtimoiy-iqtisodiy siyosati va uning oqibatlari. Sovet 
tuzumi davrida O‗zbekistonning ma‘naviy-madaniy qaramligi. Sovet 
davlatining qatag‗on siyosati va uning bosqichlari. 
 
XX asrning 20-yillarida Sovet hokimiyati oldida Turkiston xalq xo‗jaligini 
tiklash vazifasi ko‗ndalang bo‗lishi bilan birga sanoat bilan qishloq xo‗jaligi o‗rtasida 
yangi iqtisodiy aloqalarni yo‗lga qo‗yish zarurati ham yuzaga kelgandi. Yangi siyosat 
asosi (YAIS) - mahsulot ishlab chiqaruvchi yakka dehqonlar manfaatini oshirish, 
uning erga egalik qilishini ta‘minlash, imtiyozli soliq olish va bozor iqtisodiyoti, 
tovar-pul munosabatlariga o‗tishdan iborat edi.
Yangi iqtisodiy siyosatda agrar masala markaziy o‗rinni egalladi. YAIS 
tarkibidagi er-suv islohotlari Turkiston Kommunistik partiyasi V s‘ezdi va Turkiston 
sovetlarining IX qurultoyida (1920 y. sentyabr) ko‗rib chiqilgach, 1921 yil bahoridan 
Ettisuv, Sirdaryo, Farg‗ona viloyatlarida boshlandi. 
Yer-suv islohoti 1922 yil kuzida o‗z poyoniga etdi. Uni amalga oshirish 
davomida joylarda, qishloq va ovullarning ersiz, kam erli mahalliy dehqonlarning 
ozchilik qismini birlashtirgan, mahalliy xarakterga ega bo‗lgan ―Qo‗shchi‖ 
uyushmalari muhim ahamiyat kasb etdi. 1921 yil yoziga kelib o‗lka qishloq va 
ovullarida 6 mingga yaqin shunday uyushmalar mavjud bo‗lib, ular 9 mingga yaqin 
a‘zosiga ega edi. Ushbu uyushma qishloq va ovullarda sovet hokimiyatining tayanchi 
bo‗lib, o‗ziga to‗q bo‗lgan dehqonlar mol-mulklarini aniqlashda, sovetlar siyosatidan 
norozi bo‗lgan dehqonlar chiqishini bostirish va ularning oldini olishda ham 
qatnashardi. Ularning harakatiqishloqni ―sotsialistik asosdan qayta qurish‖ga 
qaratilgan edi. 
1927 yildan kooperativlarni ―davlatlashtirish‖ siyosati boshlanib, uning 
xo‗jalik hisobi asosidagi negizlari buzildi. Qishloq xo‗jaligini yuksaltirish masalalari 
davlatga kelib taqaladigan bo‗ldi. 

---

232 
Turkistondagi siyosiy o‗zgarishlar milliy davlatchilik qurilishi masalasida turli 
qarashlarni ham yuzaga keltirdi. Milliy muxolif kuchlar xalqning o‗z taqdirini o‗zi 
belgilashi lozimligini afzal bildilar. Aholining aksariyati Qizil armiyaning quroli 
yordamida zo‗rlik bilan olib kirilgan sovet xokimiyatini tan olmas, ular tashkil 
etayotgan sovetlar va ularning ijroiya qo‗mitalari tub aholi orasida obro‗ga ega 
emasdi. Markaz bunday vaziyatda o‗lkada o‗z ta‘sir doirasini saqlab qolishni ko‗zlar, 
shu maqsadda Turkiston KP (1921 yil 11-20 avgust) VI qurultoyida milliy masalaga 
e‘tibor qaratib, yuqori davlat-partiya organlarida milliy kadrlarni ko‗paytirish 
masalasini qo‗ydi. 
 
Markaz topshiriqlari bilan A.Rahimboboev, N.To‗raqulov, D.Ustaboev, 
D.Manjara, I.Xidiraliev, A.Rahimboevlar Turkiston KP MQga saylandilar. 
N.To‗raqulov va A.Rahimboevlar Turkiston byurosi a‘zosi bo‗ldilar. Lekin ularning 
imkoniyatlar cheklangan edi. 
 
1921 yil 31 dekabrda RKP(b) MQ Turkiston to‗g‗risidagi masalani qayta 
ko‗rib chiqib, Turkkomissiya va Turkbyuroning yangi tarkibini tasdiqladi. 
Yangilanayotgan bu tashkilotlar tarkibiga N.To‗raqulov, A.Raximboev, Q.S.Otaboev, 
S.Xo‗janov, S.I.Gusev, YA.Z.Surits, I.G.Sols kirdilar. Turkkomissiya va Turkbyuro 
raisi etib S.I.Gusev tayinlandi. 
 
Bu komissiyalar Turkistonning to‗liq mustaqilligini hal eta olmasdi. RKP(b)ning 
1924 yil 31 yanvardagi Tashkiliy byurosi Turkiston, Buxoro, Xorazm 
respublikalarining milliy-hududiy chegaralanishi masalasini ko‗rib chiqib, YA.E. 
Rudzutakka mazkur respublikalarning mas‘ul xodimlari bilan birgalikda bu g‗oyani 
amalda qanday ruyobga chiqarish mumkinligini oldindan muhokama qilishni 
topshirdi. Milliy chegaralanishni o‗tkazish masalasi TKP MQning 1924 yil 23-24 
martda bo‗lib o‗tgan plenumida uzil-kesil hal qilindi. Plenumda milliy chegaralanish 
zarurligi ta‘kidlandi. Turkiston Respublikasi doirasida uchta milliy respublika -
O‗zbekiston, Turkmaniston, Qozog‗iston respublikalarini tuzish mo‗ljallandi. 
 
Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarida tashkiliy va tashviqot ishlari olib 
borilgandan so‗ng, 1924 yilning 11 oktyabrida RKP(b) Siyosiy byurosi O‗rta Osiyoni 
qaytadan bo‗lib, chegaralash haqidagi qarorni qabul qildi. Milliy chegaralanish 
natijalariga ko‗ra, O‗rta Osiyoda O‗zbekiston va Turkmaniston Sovet Sotsialistik 
Respublikalari, O‗zSSR tarkibida bo‗lgan Tojikiston Avtonom respublikasi, RSFSR 
tarkibida Qoraqirg‗iz (Qirg‗iziston) va Qoraqalpog‗iston Avtonom viloyatlari tashkil 
topdi. Sobiq Turkiston ASSRning qozoq viloyatlari esa, Qirg‗iziston (Qozog‗iston) 
ASSR tarkibiga kiritildi. 
 
Shu tariqa, 1924 yilning kuzida milliy-hududiy chegaralanish hukumat qarorlari 
bilan qonuniy tarzda rasmiylashtirildi.
1925 yilning 13 fevralida O‗zSSR Sovetlarining Buxoroda ochilgan I 
Umumo‗zbek qurultoyida ―O‗zbekiston SSR tuzilgani to‗g‗risida deklaratsiya‖ qabul 
qilindi. 1925 yil 13 mayda Ittifoq sovetlarining 3 –qurultoyida O‘bekiston 
respublikasi SSSR tarkibiga kiritildi.O‘zbekiston SSR sovetlari MIQning raisi etib 
Yoldosh Oxunboboev saylandi.O‘zbekiston XKS raisi etib Fayzulla Xojaev 
tayinlandi.
 

---

233 
Sovet davlati rahbariyati «sotsialistik industrlashtirish»ni avj oldirish negizida 
Yosh O‗zbekiston SSR rahbariyati oldiga ―Sovet O‗zbekiston‖ini SSSRning asosiy 
paxta bazasiga aylantirish strategik vazifasini qo‗ydi. 
 
O‗zbekistonda sanoatlashtirish qiyinchilik bilan amalga oshirildi. 1927-28 
yillarda iqtisodiyotda qishloq xo‗jaligining hissasi 61,6%ni, sanoatniki esa 38,4 %ni 
tashkil qilar edi. Mavjud sanoat korxonalarining 90%i ham qishloq xo‗jalik xom 
ashyosini qayta ishlashga ixtisoslashgan edi. 
 
1928-1932 yillarda 289 ta yangi sanoat korxonasi, jumladan, Toshkent 
qishloq xo‗jalik mashinasozlik zavodi, Quvasoy sement va ohak zavodi ishga 
tushirildi, Chirchiqqurilish, Olmaliqqurilish, Toshkent to‗qimachilik kombinati 
qurilishi davom etdi. Farg‗onada to‗qimachilik fabrikasi va yog‗ zavodi, Toshkent, 
Buxoro, Marg‗ilon va boshqa shaharlarda tikuvchilik fabrikalari ishga tushirildi. 
Sanoatlashtirish yillari respublika paxta tozalash zavodlarining texnik imkoniyatlari 
oshib, 1927-28 yillarda paxta tozalash sanoatining yalpi mahsuloti 165,7 mln rublni 
tashkil etdi.
 
Respublikani sanoatlashtirishda elektrlashtirish ham muhim o‗rinlardan birini 
egallaganligi tufayli, elektrstansiyalar qurilishi avj oldirildi. Masalan, Toshkent 
yaqinida quvvati 4 ming kilovatni tashkil etgan Bo‗zsuv GESi barpo etildi. 1932 
yilga kelib esa, elektr stansiyalarining soni 49 taga etdi. SHuningdek, respublikada 
neft sanoati ham o‗sdi, 1925-26 yillarda neft ishlab chiqarish 5,6 tonna bo‗lgan 
bo‗lsa, 1927-28 yillarda bu ko‗rsatkich 47,7 tonnani tashkil etdi. 
 
20-yillardan O‗zbekistonda avtomobil trasporti vujudga keldi. 1921 yilda 
respublika avtomobil transporti ixtiyorida 40 ta engil va 15 ta yuk avtomobili hamda 
Toshkent avtomobil ta‘mirlash ustaxonasi bor edi. 1940 yilgacha Lenin nomidagi 
katta avtomobil yo‗li (710 km), Farg‗ona avtomobil yo‗li (343 km) qayta ta‘mirlandi 
va bir qancha yangi yo‗llar qurib bitkazildi.
 
1925 yil 2 dekabrda O‗ZSSR MIQning Favqulodda Sessiyasida xususiy 
mulkchilik munosabatlariga barham berib, sotsialistik ishlab chiqarishga 
bo‗ysunadigan ―Er va suvni natsionalizatsiya qilish‖ to‗g‗risida Dekret qabul qilindi. 
 
Er bilan birga ko‗pgina xo‗jaliklar mol-mulk, urug‗, asbob-uskunalarga ham ega 
bo‗ldilar. Bu sovet davlatining sinfsiz jamiyat qurish uchun ko‗rgan tadbirlaridan biri 
edi. Tortib olingan erlarning asosiy qismi kolxozlar va sovxozlar ixtiyoriga topshirildi 
va bu bozor-savdo munosabatlarining rivojlanishini to‗sqinlik qildi. 
 
Bunday yo‗l bilan boshlangan ommaviy jamoalashtirish (kollektivlashtirish) 
«quloqlashtirish» siyosatini ham boshlab bergan edi. 1929 yil dehqonlar sinfini 
ijtimoiy qatlam va mehnatkash omma sifatida maqsadli yo‗q qilishning boshlanish 
davri bo‗ldi. 
O‗zbekistonda quloqlashtirish O‗zKP MQning 1930 yil fevralda qabul qilgan 
―Kollektivlashtirish va quloq xo‗jaliklarini tugatish‖ to‗g‗risidagi Qarori e‘lon 
qilingandan so‗ng boshlandi.
Respublikaning 17 rayonida yalpisiga kollektivlashtirish amalga oshirildi.Ko‘p 
joylarda quloqlarni tugatish shiori ostida o‘rta xol,xatto kambag‘al dexqon 
xojaliklariga nisbatan xam zulm qilindi.Buning natijasida 1930 yilda respublikada 
2648 ta quloq va boylar xojaliklari tugatildi.Kopgina joylarda axoli jamoalashtirish 
xavfidan qo‘pqib o‘z mol-chorvalarini keragidan ziyod so‘yib yubordi yoki sotib 

---

234 
yuborishga majbur bo‘ldilar. Bu esa axolining o‘z mulkiga bo‘lgan ishonchini 
pasaytirib yubordi.
 
Sovet hokimiyati davrida O‗zbekistonning ma‘naviy-madaniy qaramligi va 
uning oqibatlari 
Sovet hukumati tashkil etgan maktablar bo‗lsa talabga javob bermasdi, chunki 
muallimlar etishmas, borlarining ham bilim darajasi etarli emas edi. Hukumat olib 
borgan tadbirlar natijasida o‗qituvchilarning faqat miqdoriy o‗sishi ta‘minlangan edi. 
Masalan, 1917 yilda Toshkent, Andijon, Samarqand, Qo‗qonda dastlabki 
o‗qituvchilar tayyorlaydigan qisqa muddatli kurslar tashkil etilib, 1920 yillarning 
boshlariga kelib, mana shunday kurslar orqali 3 ming mahalliy millat va 802 ta 
evropalik o‗qituvchi tayyorlandi. 1920 yilga kelib, TASSRda ―sotsialistik‖ turdagi 
2080 ta maktab faoliyat ko‗rsatib, ulardagi o‗quvchilar soni esa, 174820 tani tashkil 
qildi. 
 
Mana shunday sharoitda mahalliy ziyolilar zamonaviy milliy oliy ta‘lim 
tizimini yaratish, dunyoviy bilimlardan dars bera oladigan o‗qituvchilar tayyorlash 
lozimligini his etib, zamonaviy milliy universitet yaratishga harakat boshladilar. 1918 
yil 9 aprelda Munavar qori Abdurashidxonov tashabbusi bilan Musulmon Xalq 
Universiteti tashkil etish maqsadida 9 kishidan iborat tashkiliy guruh tuzildi. 
Musulmon Xalq Dorilfununi 1918 yilning 12 mayida Toshkent shahrining eski 
shahar hududida ochildi.
 
1918 yilning 5 aprelida Turkiston Xalq Universitetining ochilishiga 
bag‗ishlangan tantanalarda birorta ham musulmon vakillariga so‗z berilmadi. 
Shunday bo‗lsa-da, 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib respublika o‗quv 
yurtlarining tarmog‗i oshdi. Samarqandda O‗zbekiston Davlat universiteti, Buxoro, 
Farg‗ona, Namangan, Andijon, Marg‗ilon, Toshkent, Nukus, Xiva, Urganch 
shaharlarida oliy maktablar ochildi. Agar 1932 yilda respublikadagi 31 ta oliy o‗quv 
yurtida 12,2 ming talaba o‗qigan bo‗lsa, 1941 yilga kelib ularda ta‘lim olayotgan 
talabalar soni 18 ming kishiga etdi.
Ta‘lim tizimida arab yozuvini lotin grafikasiga almashtirish haqidagi Qaror 
ham muhim bo‗ldi. ‖An‘anaviy arabcha yozuv faqat diniy musulmon an‘analari 
nuqtai nazaridan qimmatli‖ligi ta‘kidlanib, 1929 yilda eski o‗zbek yozuvi lotin 
grafikasiga o‗zgartirildi. Vaholanki, O‗rta Osiyoni arablar istilo qilgan VIII asrdan 
boshlab nafaqat diniy kitoblar, balki fanning barcha sohalarida o‗n uch asr 
mobaynida yaratilgan yozma madaniyat yodgorliklari, o‗lka aholisi amal qilib kelgan 
huquq manbalari ana shu yozuvda yaratilgan edi. 
 
1940 yilda esa lotin grafikasining kirill alifbosi bilan shoshilinch almashtirildi. 
Ma‘naviy hayot to‗la ruslashtirilib, hamma joylarda o‗zbek tili imkoniyatlari 
cheklandi.
 
Abdulla Qodiriy ham o‗zining noyob iste‘dodi bilan adabiyotda yorqin iz 
qoldirdi. Adib ―O‗tgan kunlar‖, ―Mehrobdan chayon‖ asarlari bilan o‗zbek 
romanchiligiga asos soldi. Keyinchalik A.Qahhorning ―Sarob‖, Oybekning ―Qutlug‗ 
qon‖ kabi romanlari yaratildi. Hamza ham o‗z she‘rlarida faqat ma‘rifatga 
chaqiribgina qolmay, u qadimiy Turkistonning siyosiy-ijtimoiy ahvolini o‗ylaydi, 
muxtoriyat g‗oyalarini ulug‗laydi. Shu tariqa sovet hukumati o‗zbek adabiyotini 
jahon adabiyoti yutuqlaridan bahramand bo‗lishga imkon tug‗dirsa-da, lekin 

---

235 
millatparvarlik va milliy taraqqiyot g‗oyalarini targ‗ib etuvchi asarlarni yaratishga 
to‗sqinliq qilib keldi. 
 
Mannon Uyg‗ur Toshkentda ―Turon‖ jamiyati qoshida teatr tuzdi. Bu guruh 
keyinchalik O‗lka Davlat namuna teatriga aylandi. Teatrning birinchi aktyorlari - 
Abror Hidoyatov, Muzaffar Muhamedov, Obid Jalilov, Fatxulla Umarov, Sayfi 
Olimov, Ma‘suma Qorieva, Bosit Qoriev, Ziyo Saidlardir. Mannon Uyg‗ur 
vatanparvarlik va ma‘rifatparvarlik g‗oyalari bilan sug‗orilgan Fitrat, G‗ulom 
Zafariy, Cho‗lpon, Qodiriy, ozarbayjon dramaturgi Husayn Jovid asarlarini 
sahnalashtirdi.
 
20-yillarning o‗rtalaridan boshlab O‗zbekistonda qator ilmiy va o‗quv 
muassalari tashkil etildi. Xususan, Turkiston Xalq Universiteti qoshida 
tuproqshunoslik va geobotanika, biologiya, zoologiya, pedagogika va psixologiya, 
fizika-matematika, ekologiya ilmiy-tadqiqot institutlari faoliyat ko‗rsata boshladi. 
 
1932 yilga kelib, O‗zbekiston olimlari Respublika Fanlar Akademiyasini 
tashkil etishga kirishdilar. Bu yo‗ldagi ilk qadam bo‗lib, 1932 yil 11 oktyabrda 
O‗zbekiston ilmiy-tekshirish muassasalariga rahbarlik qiluvchi respublika qo‗mitasi 
tuzildi. 1940 yil 9 yanvarda Fan Qo‗mitasi SSSR FAning O‗zbekiston filialiga 
aylantirildi. 1940 yilda uning negizida SSSR FA O‗zbekiston filiali (O‗zFAN) 
tuzildi. Shu davrdan O‗zFAN O‗zbekistonning ilmiy-tadqiqot markaziga aylandi. 
Uning tarkibiga geologiya, botanika, kimyo, suv xo‗jaligi muammolari, tarix, til va 
adabiyot institutlari; tuproqshunoslik, zoologiya, fizika va matematika sektorlari; 
Toshkent astronomiya observatoriyasi; iqtisodiy tadqiqotlar va kartografiya byurosi 
kiritildi.
 
1943 yilda SSSR FA asosida O‗zbekiston Fanlar Akademiyasi (O‗zFA) tashkil 
etildi, uning birinchi prezidenti etib akademik Toshmuhammad Niyozovich Qori-
Niyoziy saylandi. 
 
Sovet davlatining siyosiy qatag‗onlari va uning bosqichlari 
Siyosiy rahbariyat partiya g‗oyalaridan o‗zgacha fikrlaydiganlarga nisbatan 
dushmanlik kayfiyatida bo‗lganligi bois, avvalo milliy urf-odatlarni himoya 
qiluvchilarga nisbatan qat‘iy kurash olib bordi. XX asrning 20-yillari oxiri 30-
yillarining boshidan qatag‗on siyosati keng avj oldi. Ittifoq jazo organlari va uning 
respublikadagi tuzilmalari aybsiz kishilar ustidan to‗qib chiqarilgan turli ishlar bilan 
jamoat arboblari, olimlar, adabiyot va san‘at arboblari, xo‗jalik kadrlari, ishchilar, 
dehqonlar, din vakillarini qamoqqa oldi. Kommunistik rejim shu yo‗l bilan millatning 
eng ilg‗or ziyoli qismini yo‗qotishga harakat qildi. Respublikaning vatanparvarlik 
kayfiyatidagi rahbar xodimlari siyosiy ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortila 
boshladi.
―18 lar guruhi‖ Respublikaning o‗sha vaqtlardagi yuqori lavozimlarida 
ishlagan 18 ta rahbari sovet hukumatining er-suv islohotiga, xususiy mulkni yo‗q 
qilinishiga qarshi o‗z noroziliklarini bildirib, egallab turgan lavozimlaridan ketish 
uchun ariza beradilar. Ular o‗z noroziliklarida mahalliy xodimlarga noto‗g‗ri 
munosabatda bo‗linayotgani, rahbarlarni tanlash faqat sinfiy nuqtai nazardan amalga 
oshirilayotganini ham bildiradilar. 1925 yil 19 noyabrdagi O‗zbekiston KP(b) 
MQning plenumida bu xodimlar qattiq tazyiq ostiga olinadi. ―18lar guruhi‖ bilan 
RKP(b) MQ O‗rta Osiyo byurosi raisi I.Zelenskiy yig‗ilish o‗tkazgandan so‗ng,

---

236 
guruhning 8 a‘zosi o‗z ―xato‖larini tan olib, imzolaridan voz kechadilar. Boshqa 10 ta 
shaxs O‗rta Osiyo byurosida bayonotlarini ko‗rib chiqishlarini talab qiladilar.
 
Yer-suv islohotini o‗tkazish davrida ―18 lar guruhi‖ ushbu jarayon va MQ ga 
qarshi faoliyat yuritishda ayblanishgan bo‗lsa, oradan ikki yil o‗tgach esa, O‗rta 
Osiyo byurosining plenumida (1927 yil oktyabr) ularga boy-quloqlarning manfaatini 
himoya qilgan, er-suv islohoti hamda ayollarning ozodlikka chiqishiga qarshi 
bo‗lgan, savdogar va hunarmandlardan olinadigan soliqlarni kamaytirish va davlat 
apparatini milliylashtirish tarafdori bo‗lgan degan, soxta aybnomalar qo‗yiladi.
 
―Inog‗omovchilik‖ 1926-1931 yillarda sovet hukumati tomonidan milliy rahbar 
va ziyolilarning qatag‗on qilinishiga sabab bo‗lgan uydirma. ―Inog‗omovchilik‖- 
o‗sha yillarda O‗zSSR Maorif Xalq Komissari vazifasini bajarib kelgan Rahim 
Inog‗omov (1902-1938) nomi bilan bog‗liq. R.Inog‗omov xalq ta‘limi va 
madaniyatini proletarlashtirishga qarshi chiqib, VKP (b) MQ O‗rta Osiyo byurosi 
faoliyatini tugatish talabini ko‗tarib chiqadi. 
 
―Qosimovchilik‖-1929 yilda O‗zSSR Oliy Sudining raisi Sa‘dulla 
Qosimovning ―qosimovchilik‖ deb nomlangan ishini ko‗rib chiqish boshlanadi. 
S.Qosimov bilan birgalikda tarix o‗qituvchisi Olimov, sud idorasi xodimlari 
Musaboev va Spiridonovlar ham qamaladi. S.Qosimov va uning tarafdorlari 
―bosmachilar‖ni qo‗llab-quvvatlash, ―aksilinqilobchi millatchi tashkilotlar‖ a‘zolari 
bilan aloqa bog‗laganlik, islom dinini himoya qilishda ayblandilar. Holbuki, 
S.Qosimov va B.Sharipov o‗z xizmat vazifalarini bajarish vaqtida tub millat 
manfaatlarini imkoniyat doirasida himoya qilishgan edi. S.Qosimov tergov va sud 
jarayonida SSSR Oliy sudi tomonidan O‗zbekistonning suverenlik huquqi va milliy 
manfaatlari poymol qilinayotganligini ochib tashlashdan cho‗chimadi. Biroq, ularga 
qo‗yilgan aybnomalar vaqtli matbuotda ham e‘lon qilinadi. 
 
1930 yilning 22 iyunida xukm e‘lon qilinadi. Ularning hammasi yot sinf 
manfaatlarini himoya qilganlikda, Sharipov esa bosmachilarga faol yordam 
berganlikda ayblanadi. S.Qosimov, Sharipov, Olimov, Musabekov va Spiridonovlar 
o‗lim jazosiga hukm qilinadilar, ularning tarafdorlaridan qolganlari 10 yilga qamoq 
jazosiga hukm qilinadilar. 
 
―Badriddinovchilik‖-O‗zbekiston SSR Oliy sudining prokurori SHamsutdin 
Badriddinov nomi bilan bog‗liq ish. Sh.Badriddinovga ―Milliy ittihod‖ tashkiloti 
a‘zolari va bosmachilar bilan aloqa bog‗lagan, Munavvar Qori va S.Qosimovning 
yaqin do‗sti va hamfikri bo‗lgan degan ayblar qo‗yilgan. Sh.Badriddinov va uning 5 
tarafdori ustidan sud jarayoni 1932 yil 5 may 15 iyunda Toshkentda bo‗lib o‗tadi.
 
Sovet rejimi A.Qodiriyning ―O‗tkan kunlar‖ asari kitobxonlarni sovet 
voqeligidan uzoqlashtiradi va unda millatchilik qarashlari ochiq aks etgan deb tanqid 
ostiga oladi va bu uning 1937 yilda qamoqqa olinishi uchun asos bo‗lib xizmat 
qiladi. Adabiyotimizning eng sara arboblari qatorida A.Qodiriy ham 1938 yil 4 
oktyabrda otib tashlanadi.
 
Urushdan keyingi yillarda mamlakatning ijtimoiy-siyosiy tizimida partiyaning 
yakka hukumronligi kuchayib bordi. 40-yillarning oxiri 50-yillarning boshlarida 
sovet hukumati «mafkuraviy kurash»ni yanada kengroq avj oldirib, ijodkor 
ziyolilarga qarshi hujumni avj oldirgan. Respublika davlat havfsizligi organlari 1951 
yilda Yozuvchilar uyushmasi va ayrim matbuot organlaridan 12 kishini sovetlarga 

---

237 
qarshi millatchilikda aybladi. Bu guruhda shoir va yozuvchilardan SHukrullo 
Yusupov (Shukrullo), G‗ulom Alimov (Shuhrat), Maqsud Shayxzoda, G‗.G‗ulom bor 
edi. Ularning ba‘zilari «sovetlarga qarshi millatchilikda ayblanib», 25 yilga qamoq 
jazosiga hukm qilindilar. 
 
O‗zbekistonda 1937 yildan 1953 yilgacha respublikada NKVD «uchligi» tomonidan 
100 ming kishi qamoqqa olindi va turli muddatlarga ozodlikdan mahrum qilindi, 
ulardan 15 ming nafari otib tashlandi. Ular orasida turli rahbar xodimlar, adabiyot va 
fan arboblari, o‗qituvchilar va jurnalistlar, ishchilar va dehqonlar, turli qatlam va 
millatlar vakillari bor edi.
Qatag‗on to‗lqini bu bilan to‗xtab qolmadi. 1980 yillardan KPSS MQ 
rahbarligida O‗zbekistonda navbatdagi oshkora qatag‗on boshlandi. Tarixda ―Paxta 
ishi‖, ―O‗zbeklar ishi‖ deb atalgan mash‘um siyosat niqobi ostida minglab kishilar 
jinoiy javobgarlikka tortildi. 80-yillarga kelib sovet davlatida markazdan 
boshqarishning amaldagi tizimi emirilib, markazning iqtisodiy inqirozlarni hal 
qilishga qodir emasligi yaqqol ko‗zga tashlanib qoldi. Barbod bo‗layotgan bu 
iqtisodiy siyosatni berkitish uchun markaz o‗g‗rilik, poraxo‗rlik, qo‗shib yozish kabi 
holatlar «aybdorlarini» milliy respublikalardan qidira boshladi.
1984 yil O‗zbekistonda kadrlar siyosati masalasida «burilish» yasagan O‗zKP 
MQ XVI plenumi bo‗ldi. Unda O‗zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi inqiroziy 
ko‗rinishlar mamlakatdagi vaziyatdan ajratib, alohida qaraldi. Natijada, kadrlarni 
mustaqil ishlashi uchun sharoit yaratishga emas, balki siyosiy partiyaviy ma‘lumotini 
oshirishga e‘tibor berildi. 
 
XVI plenumdan so‗ng kadrlar orasida ham «tozalash ishlari» boshlab 
yuborildi. 1984-1985 yillar oralig‗ida viloyat, shahar, tuman, partiya qo‗mitalari 
kotiblari, ijroiya qo‗mita raislari, ularning o‗rinbosarlari, vazirlar, davlat qo‗mitalari 
rahbarlaridan ko‗pi lavozimlaridan olib tashlandi. Ular markazdan doimiy ishlashga 
yuborilgan kadrlar bilan almashtirildi. Ular ittifoq markazining respublikadagi 
tayanchi bo‗lishi va respublikada sovetcha usuldagi «tartib-intizomni» 
mustahkamlashi lozim edi.