O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
IX.3. Chorizmning Turkistondagi mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy
ozodlik harakati, uning bosqichlari, xususiyatlari va ahamiyati. 
Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan Turkiston xalqlari istiloning 
dastlabki kunlaridanoq o‗z mustaqilligi, ozodligi va erki uchun kurashga otlandi. Bu 
kurash nafaqat Rossiya imperiyasining bosqinchilik urushlari davom etayotgan 
davrda, balki, Turkiston bosib olinganidan keyin ham to‗xtamadi, balki kuchayib 
bordi.
Rossiya imperiyasining mahalliy mehnatkashlarni ezish, kamsitish, ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy huquqlarini poymol etish, milliy va diniy e‘tiqodlarini mensimaslik 
asosiga qurilgan talonchilik siyosati tub joy xalqlarining sabr kosasini to‗ldirib 
yubordi va ularning mustamlakachi davlatning istibdodiga qarshi chiqishlariga sabab 
1
Qоbulоv B. Tuprоg‗i zаr Turkistоn / O‗zbеkistоn оvоzi», 1993, 9 iyul. 
2
Chоriеv Z. Turkistоn mаrdikоrlаri: sаfаrbаrlik vа uning оqibаtlаri. - Tоshkеnt: Shаrq, 20-bеt. 

---

206 
bo‗ldi. Rossiyaning o‗lkada yuritgan mustamlakachilik siyosatiga qarshi ko‗tarilgan 
qo‗zg‗olonlarning ko‗lamiga ko‗ra eng yirik quyidagi to‗liq bo‗lmagan ro‗yxatini 
keltirish mumkin: 
1868 - yilda-Buxoro amirligida Abdumalik (Katta To‗ra) isyoni; 
1874-1881- yillarda - Xiva xonligida turkmanlar g‗alayoni; 
1875-1876- yillarda - Qo‗qon xonligida Po‗latxon qo‗zg‗oloni; 
1878- yilda - Farg‗onada Yetimxon qo‗zg‗oloni; 
1879 - yilda - Farg‗ona qo‗zg‗oloni; 
1880 - yilda - Xo‗jand va O‗ratepa qo‗zg‗olonlari; 
1882 - yilda - Namangan va O‗sh qo‗zg‗olonlari; 
1882-1885 yillarda - Farg‗ona vodiysida dehqonlar harakati; 
1883 - yilda - Chust qo‗zg‗oloni; 
1892 - yilda - Toshkentda «Vabo isyoni»; 
1893 yil - Namangan va Andijon qo‗zg‗olonlari; 
1895-1897-yillar - Farg‗ona vodiysidagi qo‗zg‗olonlar; 
1898 yilda - Dukchi Eshon boshchiligidagi Andijon qo‗zg‗oloni; 
1905-1907 yillarda - Samarqandda Nomoz Primqulov boshchiligidagi harakat; 
1905-1907 yillarda - Farg‗ona vodiysidagi qo‗zg‗olonlar; 
1916 - yilda - Turkistonda xalq qo‗zg‗oloni. 
Turkistonda bo‗lib o‗tgan qo‗zg‗olonlarning yuqorida keltirilgan to‗liq 
bo‗lmagan ro‗yxati tub aholining o‗z erki va 
ozodligi yo‗lidagi kurashi uzluksiz davom 
etganligini ko‗rsatib beradi. «O‗rta Osiyoning 
Rossiyaga ixtiyoriy qo‗shilganligi» g‗oyasining 
tarafdorlari xalq ommasini Rossiya imperiyasining 
o‗lkada yuritgan mustamlakachilik zulmiga qarshi 
ko‗targan qo‗zg‗olonlari mohiyatini soxtalashtirib, 
bu qo‗zg‗olonlar Rossiyaga qarshi emas, balki 
mahalliy amaldorlar, din peshvolari, ulamolarga 
qarshi ko‗tarilgan edi, deb «isbotlamoqchi» 
bo‗ladilar. 
Aslida 
Turkiston 
general-
gubernatorligining barcha hududlariga yoyilgan bu 
qo‗zg‗olonlar o‗lka xalqlarining Rossiya imperiyasi istibdodiga qarshi muqaddas 
kurashi edi. Rossiya imperiyasiningbu kurashni bostirishga qaratilgan ayovsiz chora-
tadbirlari ham bu kurashni so‗ndira olmadi. 
Turkistonda bo‗lib o‗tgan qo‗zg‗olonlarni keltirib chiqargan sabablari, 
ko‗zlagan maqsadlari, harakatlantiruvchi kuchlari va oqibatlari bo‗yicha tahlil 
qiladigan bo‗lsak, ularga umumiylik xos ekanligi ko‗zga tashlanadi.
Mahalliy xalqni ayovsiz ezish oqibatida aholi turmush darajasining keskin 
pasayib ketishi, milliy manfaatlarning inkor qilinishi, milliy g‗urur va diniy 
qadriyatlarga bepisandlik bilan qarash, yerlarni asossiz tortib olish, soliqlar olishdagi 
suiiste‘molchiliklar, saylovlardagi o‗zboshimchaliklar, mardikorlikka majburlab 
jo‗natish kabi holatlarni qo‗zg‗olonlar kelib chiqishining sabablari deb aytish 
mumkin.

---

207 
1868-yilda Buxoro amirligida bo‗lib o‗tgan Abdumalik (Katta To‗ra) 
boshchiligidagi qo‗zg‗olon rus bosqinchilariga qarshi ko‗tarilgan birinchi xalq 
ozodlik harakati edi.
1868- yil 2- mayda rus qo‗shinlari tomonidan Samarqand bosib olingach Buxoro 
amiri Mazaffarning o‗g‗li Abdumalik (Katta To‗ra) barcha ozodlik tarafdorlariga 
boshchilik qilib, ruslarga qarshi kurashish uchun may oyining oxirlarida G‗uzordan 
chiqib, Shahrisabz orqali Samarqandga yo‗l oldi. Shahrisabz va Kitob beklari Bobobek 
hamda Jo‗rabeklar Abdumalikka peshvoz chiqib, kenegaslardan tuzilgan g‗oziylar 
bilan to‗ra lashkariga qo‗shildi. Ular Taxta Qoracha dovonidan o‗tib, Samarqandga 
yetib bordilar. Chor qo‗shinlari tomonidan zabt etilgan Samarqandda oz miqdordagi 
rus qo‗shinlari qoldirilgan edi. Amir lashkarlari esa Zirabuloq 
ostonasida ruslarga qarshi jangga tayyorgarlik ko‗rayotgan 
edi. 
To‗ra lashkarlari 1868- yil iyun oyida Samarqandga 
hujum boshladi. Bu haqdagi habarni eshitgan Turkiston 
general-gubernatori Kaufman boshchiligidagi harbiy kuchlar 
Samarqandga yo‗l oldi. Rus qo‗shinlari kelayotganligi 
haqidagi habarni eshitgan Shahrisabz va Kitob beklari 
Samarqandni tashlab chiqib ketdilar. Bundan foydalangan 
Kaufman qo‗shini Samarqandga hujum qilganlarni to‗zg‗itib 
yubordi. Shahar ayovsiz talon-taroj qilindi. U o‗t ichida 
qoldi. Xalq qirg‗in qilinib, qo‗zg‗olonda ishtirok etganlikda gumon qilinganlar otib 
tashlandi. 
Bunday mag‗lubiyatning asosiy sababi qo‗zg‗olonchi va vatanparvar kuchlar 
o‗rtasida birdamlikning yo‗qligi, yagona rahbarlikning shakllanmaganligi, ozodlik 
kurashchilarining qurol-yarog‗lari o‗z davrining zamonaviy va reaktiv moslamali 
qurollariga ega bo‗lgan rus qo‗shinlari 
qurollaridan orqada ekanligi, jang olib 
borishning 
avvaldan 
o‗ylangan 
strategiyasiva taktikasining yo‗qligi kabi 
omillardir.
G‗alabadan butunlay umidini uzgan 
amir Muzaffarxon rus bosqinchilari bilan 
sulh tuzishga rozi bo‗ldi. Buxoro amiri 
urushni 
rasman 
to‗xtatib, 
Rossiya 
imperiyasiga tobeligini tan olganligi hur 
fikrli vatanparvarlarning noroziligiga sabab 
bo‗ldi. Abdumalik (Katta To‗ra) bir necha 
nufuzli beklar bilan birlashib, Muzaffarxon 
va istilochilarga qarshi kurashni davom 
ettirdi. Katta To‗ra amir deb e‘lon qilindi. Amir va Katta To‗ra qo‗shinlari o‗rtasida 
Samarqand yaqinidagi Jom qishlog‗ida bo‗lib o‗tgan jangda Muzaffarxon yengildi. 
1868-yilning kuzida amir Turkiston general-gubernatori Kaufmandan qo‗zg‗olonni 
bostirishda ko‗mak berishini so‗radi. 
Jo‗rabek 
Bobobek 
Абдумалик (Катта Тўра) 

---

208 
Bunga javoban Kaufman Abdumalik (Katta To‗ra) va uning eng ishonchli 
sarkardalari Jo‗rabek, Bobobek, Sulton Sodiqlarga qarshi general Abramov 
boshchiligidagi qo‗shinni jo‗natdi. Qo‗zg‗olonchilar Qarshi ostonasida chor qo‗shinidan 
yengildilar. Jo‗rabek va Bobobeklar Shahrisabz va Kitobga chekindilar.
1870- yil 14 - avgustda Kitob shahri bosib olingach, Jo‗rabek va Bobobek Qashqar 
tomon yo‗l oldilar. Ular Mahram ostonalarida Xudoyorxon amri bilan hibsga olinib, 
Rossiya imperiyasi qo‗mondonligiga topshirildi.
Turkiston tarixida qurbonlari soniga ko‗ra mislsiz bo‗lgan yana bir erk va ozodlik 
harakati Po‗latxon qo‗zg‗oloni (1873-1876 yy.)
1
bo‗lib , 1875 - yilning avgustiga kelib u 
xalq ozodlik harakatiga o‗sib o‗tdi. Uning siyosiy g‗oyasi va maqsadi Turkiston general-
gubernatorligi timsolida mustamlakachilarni haydash, Qo‗qon xonligining mustaqilligi 
hamda avvalgi chegaralarini tiklashdan iborat edi. 
30.000 kishidan iborat bo‗lgan qo‗zg‗olonchilar Mahram qal‘asi ostonasida rus 
qo‗shinlaridan mag‗lub bo‗ldilar. Rus bosqinchilari Qo‗qon, Marg‗ilon, O‗sh va boshqa 
hududlarni jangsiz egalladilar. 1875- yil 22- sentyabrda Turkiston general-gubernatori 
K.P. Kaufman va Nasriddinbek bitimga imzo chekdilar. Kaufman Qo‗qon xonligi 
aholisiga katta miqdorda harbiy tovon soldi. Lekin qo‗zg‗olon to‗lqini to‗xtamadi, 
aksincha Andijonda davom etdi. 1875-yil 2-oktyabrda general-mayor Troitskiy 
qo‗mondonligidagi qo‗shinlar Andijon ostonalariga kelib hujum boshladi va shaharni 
to‗pga tutdi. Qo‗zg‗olon butun Qo‗qon xonligiga yoyildi. Nasriddinbek ham otasi kabi 
Toshkentga qochdi. Po‗latxon rasman xon deb e‘lon qilinib, taxtga o‗tkazildi.
Po‗latxon xalq ozodlik kurashini davom ettiradi. Rus qo‗shinlari Qo‗qon xonligini 
butunlay bosib olish maqsadida asosiy hujumni Andijonga qaratdi. General Skobelev 
yo‗l-yo‗lakay qishloqlarga ayovsiz o‗t qo‗yib xarob qildi. 1876-yilning yanvarida shaharni 
artilleriyadan o‗qqa tutib, uni egalladi. Qo‗zg‗olonchilardan 20.000 kishi o‗ldirildi va u 
shafqatsizlarcha bostirildi. Qo‗zg‗olonning mag‗lubiyati sabablaridan biri ayrim yirik yer 
egalarining sotqinlik qilib, dushman tomonga o‗tib ketganligidir. Po‗latxon asir olinib, 
1876-yil 1- martda Marg‗ilon shahrida dorga osildi.
Chorizmning Turkistonda amalga oshirayotgan mahalliy mehnatkash aholining 
manfaatlariga tamoman zid bo‗lgan mustamlakachilik siyosati haqli ravishda tub aholi 
noroziligini yanada kuchaytirdi va tub aholini yangi kurashlarga otlantirdi.
O‗lkada ko‗tarilgan yirik xalq harakatlaridan biri 1892 - yilda Toshkentda bo‗lib 
o‗tgan, «Vabo isyoni» nomini olgan qo‗zg‗olon edi.Bu qo‗zg‗olon ko‗plab tarixiy 
adabiyotlarda chor ma‘murlarining o‗lkada vabo kasalining tarqalishini oldini olish 
uchun ko‗rgan choralariga qarshi harakat deb ta‘riflangan bo‗lsada, aslida bu isyon 
shahar mehnatkashlarining ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi, chor amaldorlarining o‗z 
mansablarini suiiste‘mol qilishi, narx-navolarning to‗xtovsiz oshib borishidan 
norozilik tufayli kelib chiqqan. 2.000 dan ortiq kishining yostig‗ini quritgan vabo 
kasaliga qarshi mustamlakachi ma‘murlar ko‗rgan choralar bir bahona bo‗lgan xolos. 
1892-yilda Afg‗onistonda tarqalgan vabo shu yilning 7- iyuniga kelib 
Toshkentga ham yetib keldi. Rossiya imperiyasi ma‘murlari mahalliy aholining 
milliy va diniy an‘analarini hisobga olmagan holda vaboga qarshi chora-tadbirlar 
belgiladilar. Kasallik tarqalganligi uchun shaharga kirish va chiqish taqiqlandi. 
R.E.Xoliqova.Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. Oquv qollanma,Toshkent,‖Fan va 
texnologiya‖,2017,70-b 

---

209 
Shahardagi 12 ta qabriston yopilib, va‘da berilgan 4 qabriston o‗rniga faqat bitta 
qabriston ochildi. Epidemiya stansiyasi ruxsatisiz dafn etilgan mayyitlar qabrlardan 
qazib olinib, boshqa joylarga tashib ketildi. Shahar murdalarga to‗lib ketganligi 
sababli ularni ko‗mishga ruxsat olish uchun 3-4 kunlab kutishga to‗g‗ri kelar edi. Bu 
musulmonchilik urf-odatlariga to‗g‗ri kelmas edi. 
Rossiya imperiyasining bu tadbirlaridan norozi bo‗lgan shahar aholisi 20-iyun 
kuni shaharning Xonaqo masjidi yonida to‗plandi va shikoyat xati yozib, uni shahar 
hokimiyatiga yetkazish uchun uch kishidan iborat vakil saylandi.
Biroq 23-iyunga kelib shahardagi vaziyat og‗irlashdi va 500 kishilik olomon 
shahar boshlig‗ining uyi tomon yura boshladi. Buni eshitgan Putinsev 
qo‗zg‗olonchilar bilan uchrashdi. Qo‗zg‗olonni ruslarga qarshi deb o‗ylagan 
polkovnik Putinsev kazaklar polkini yordamga chaqirdi. Aholi bilan chor qo‗shinlari 
o‗rtasidagi to‗qnashuvda 10 kishi halok bo‗ldi, 80 kishi Eski shaharga qochaturib 
Anhorga cho‗kib ketdi. 
Podsho amaldorlari qo‗zg‗olonchilardan ayovsiz o‗ch oldi. Ushlangan 60 
kishidan 8 tasi Sibirga surgun qilindi, 15 kishi 2 yil muddatga mahbuslar rotasiga 
yuborildi, 2 kishi olti oyga qamoq jazosiga hukm qilindi.
Toshkentda bo‗lib o‗tgan, «Vabo isyoni»ning ta‘siri butun Turkiston o‗lkasi 
bo‗ylab yoyildi. Chunki u mustamlakachilik zulmi ostida ezilayotgan xalqlarning 
intilishlarini o‗zida ifodalar edi.
1898- yil Andijonda Rossiya imperiyasining Turkistonda yuritayotgan 
mustamlakachilik siyosatiga qarshi yana bir ozodlik harakati bo‗lib o‗tdi. Tarixda 
«Andijon qo‗zg‗oloni» nomini olgan, diniy bayroq ostida bo‗lib o‗tgan bu 
qo‗zg‗olonga mingtepalik Muhammad Ali xalfa Sobir so‗fi, ya‘ni Muhammadali 
eshon - «Dukchi eshon» boshchilik qildi.
Muhammadali eshon o‗z qishlog‗i Mingtepadagina emas, balki Farg‗ona vodiysi 
aholisi, qirg‗iz elatlarida ham taniqli, eng hurmatli inson edi. U ilmli, islom dinining 
asoslarini mukammal egallagan, Buxoro va Shahrisabzda tahsil olib, Makka, 
Hindistonda piru ustodlardan ta‘lim olgan shaxs edi. U iqtisodiy baquvvat xo‗jalikka 
ega bo‗lib, nazr-niyozlari hisobidan kambag‗allar, beva bechoralarga g‗amxo‗rlik 
qilib kelgan. Eshonga qo‗l bergan muridlar soni 20 ming kishidan ortiq bo‗lgan.
Andijon qo‗zg‗olonini keltirib chiqargan sabablar haqida Muhammadali 
eshonning zamondoshi Fozilbek Otabek o‗g‗li «Dukchi eshon voqeasi» kitobida 
quyidagilarni yozadi:
- ma‘muriyat oq podshoning nomini xutbaga qo‗shib o‗qishni talab qildi va 
Qur‘oni Karimdan kofirlar to‗g‗risidagi oyatlarni chiqarib tashlashga farmoyish 
berdi; 
- qayerda bo‗lmasin pristavning o‗tganini beixtiyor ko‗rmay qolib o‗rnidan 
turmagan musulmonlar kaltaklandi, qamaldi; 
- qora qirg‗izlarning yerlari tortib olinib, rus dehqonlariga berildi, o‗zlari esa 
tog‗larga haydab yuborildi; 
- cho‗b, og‗iz, tuyoq puli kabi bir qator jarimalar o‗ylab topilib, 
mehnatkashlarning mollari tortib olindi va h.k.
1
. 
1
Фозилбек Отабек угли.Дукчи Эшон вокеаси.-Тошкент.1992.30-31 бетлар. 

---

210 
Yuqorida ko‗rsatilgan sabablar mustamlakachilik zulmining tobora kuchayib 
borganligini ko‗rsatib beradi. Bunday sharoitda mahalliy xalqning noroziligi yanada 
chuqurlashib, sabr-bardoshi tugab bordi. Natijada Andijon shahrining Mingtepa 
qishlog‗ida qo‗zg‗olon boshlandi.
Muhammadali eshon chor hukumatining mustamlakachilik siyosatiga qarshi 
Farg‗ona aholisini birlashtirish va uni ag‗darib tashlashga harakat qildi. Shuning 
uchun Dukchi eshon Farg‗onaning turli shaharlari va qishloqlari, jumladan Andijon, 
O‗sh, Marg‗ilon, Namangandagi eng nufuzli odamlarga maxfiy xatlar jo‗natib, milliy 
g‗azot vaqti yetib kelganligini ta‘kidlab, ularni birgalikdagi harakatga da‘vat qildi. 
Ma‘lum tayyorgarlikdan keyin 1898-yilning 17-mayida Mingtepa (hozirgi Marhamat 
tumani) dan 200 nafar otliq, 300 nafar piyoda eshon boshchiligida Andijonga yurish 
boshladi. Atrofdagi qishloqlardan kelib qo‗shilayotganlar hisobiga qo‗zg‗olonchilar 
soni o‗sib bordi. 
Qo‗zg‗olonchilar shahardagi harbiy garnizonga hujum qilib, 23 ta askarni 
o‗ldirdilar, 24 tasini yarador qildilar. Bu harakatni Quva, Asaka, Shahrixon, Aravan 
qishloqlari, O‗sh, Marg‗ilon, Namangan shaharlari aholisi quvvatladilar. Biroq tez 
orada o‗ziga kelgan chor hukumati ma‘murlari isyonchilardan qonli o‗ch oldilar. 
Dukchi eshon ta‘magir, amalparast sotqinlarning xoinligi tufayli Arslonbob 
qishlog‗ida qo‗lga olinib, 1898- yil 12- iyunda dorga osib o‗ldirildi. 
Qo‗zg‗olonda ishtirok etganlar ustidan boshlangan sud jarayoni uch oy davom 
etdi. Harbiy sud 362 kishini osib o‗ldirishga, 351 kishini turli muddatga qamoq 
jazosiga, 15 kishini oilasi bilan Sibir surguniga hukm qildi. Ammo, chor ma‘murlari 
yana jahon ommasi oldida sharmanda bo‗lishdan cho‗chib, o‗lim jazosini surgun 
bilan almashtirdi. 
Qo‗zg‗olon markazi deb topilgan Mingtepa, Tojik, Qashqar qishloqlari 
imperator Nikolay II ko‗rsatmasiga ko‗ra Dukchi eshon yurgan yo‗li degan bahona 
bilan uch kun to‗pdan o‗qqa tutilib, yer bilan yakson qilindi. Mingtepa qishlog‗i 
o‗rnida 450 xonadonga mo‗ljallangan yevropacha yangi uylar qurildi. 
Muhammadali eshon yashagan uy o‗rniga rus cherkovi qurish rejalashtirildi. 
Xo‗jand qishlog‗iga Duxovskiy nomi berildi. Qo‗zg‗olon mag‗lubiyatga uchragan 
bo‗lsada, u mustamlakachilik tuzumining zulmkor qiyofasini ochib berdi va 
taraqqiyparvar milliy ziyolilarrning ko‗zini ochdi. Ular Vatanning istiqlolga erishishi 
uchun xalqni zamonaviy ilg‗or bilimlar bilan qurollantirish va uni siyosiy jihatdan 
birlashtirish zarurligini tushunib yetdilar.
Chor ma‘murlari «Andijon qo‗zg‗oloni»ni qonga botirgan bo‗lsalarda, o‗lka 
xalqlarining milliy-ozodlik kurashi hech ham to‗xtamadi. Ulardan biri 1905-1907 
yillarda chor ma‘murlari va mahalliy boylar, savdogarlarning zo‗ravonliklari, man-
manliklariga qarshi Samarqand viloyatida bo‗lib o‗tgan harakatdir. Bu harakatga 
Nomoz Primqulov boshchilik qildi. Harakatning maqsadi boylarni jilovlab qo‗yish, 
kambag‗al aholini himoya qilib, ijtimoiy adolatni tiklashga qaratilgan edi. Ammo bu 
harakat ham uning rahbari Nomoz Primqulov vijdonini sotgan xoinlar tomonidan 
tutib berilishi natijasida mag‗lubiyatga uchradi. 
1916-yil xalq qo‗zg‗oloni Rossiya mustamlakachilik siyosatiga qarshi 
harakatlarning eng yuqori nuqtasi, eng fojialisi va o‗zining ommaviyligi jihatidan eng 

---

211 
ko‗lami kengidir. U Birinchi jahon urushining Turkistondagi fojiali aks-sadosi tarzida 
ham namoyon bo‗ldi.
1914-yilda Birinchi jahon urushiga qo‗shilgan Rossiya o‗z imperialistik 
manfaatlarini ko‗zlab, u bilan bog‗liq muammolarini mustamlakalarining zimmasiga 
yuklashga harakat qildi. Chor hukumatining bu xatti-harakatlari o‗lka aholisi 
ijtimoiy-iqtisodiy hayotini yanada yomonlashtirdi. Jumladan, Turkiston paxtasining 
xarid narxlari kamaytirildi. Bundan, birinchi navbatda, mayda va o‗rtahol mahalliy 
mehnatkashlar ziyon ko‗rdilar. Turkistonga olib kelinadigan g‗alla miqdori bir necha 
marta kamayib, uning narxi bir necha barobar oshib ketdi. Yangi harbiy soliq joriy 
qilindi. 
Podsho Nikolay IIning mahalliy xalqni front orti ishlariga jalb qilish haqidagi 
1916-yil 25-iyundagi «Imperiyadagi begona xalqlar erkak aholisini harakatdagi 
armiya rayonlarida harbiy inshootlar va shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur 
bo‗lgan boshqa har qanday og‗ir ishlarga jalb qilish» nomli farmoni vujudga kelgan 
vaziyatni yanada murakkablashtirdi va turkistonliklarning sabr kosasini to‗ldirdi. 
Farmonga ko‗ra, Turkistondan 19-43 Yoshdagi 250 ming erkak kishi mardikorlikka 
olinishi lozim edi.
Mardikorlikka olishning butun og‗irligi mehnatkash xalq zimmasiga tushdi. 
Mahalliy ma‘murlar katta poralar evaziga boylar va amaldor to‗ralarning bolalarini 
mardikorlikdan qoldirar, kambag‗al oilalarning bolalarini ro‗yxatga tirkar edilar. 
Turkiston general-gubernatorining mahalliy millat vakillariga o‗z o‗rniga boshqa 
odamni yollab mardikorlikka jo‗natishga ruxsat berishi boylar, amaldorlarning turli 
suiiste‘molliklariga keng yo‗l ochib berdi. Bu mehnatkashlarning shusiz ham og‗ir 
bo‗lgan ahvolini mushkullashtirib, ularning chor Rossiyasining mustamlakachilik 
zulmiga qarshi qo‗zg‗alishiga turtki bo‗ldi. 1916 - yil 4- iyulda Xo‗jand, undan so‗ng 
Samarqand, Jizzax, Kattaqo‗rg‗on kabi shaharlarda mardikorlikka olishga qarshi xalq 
qo‗zg‗olonlari boshlanib ketdi.
Jizzax qo‗zg‗oloni ularning eng shiddatlilaridan edi. Qo‗zg‗olonga Jizzaxning 
eng e‘tiborli kishilaridan Nazirxo‗ja Abdusalomov, o‗z davrining o‗qimishli 
kishilaridan bo‗lgan Ziyoqori Abdullayev, shaharning taniqli oqsoqollaridan 
Muhammadrahim Abdurahmonovlar rahbarlik qildilar. Qo‗zg‗olonchilar nafaqat yon 
atrofdagi qishloqlar, balki Toshkent va Samarqanddagi mehnatkashlar bilan ham 
aloqa bog‗ladilar, ularning ham o‗z harakatlarini qo‗llab-quvvatlashlarini kutdilar.
Qonli to‗qnashuv 13- iyulda boshlanib, 8 kun davom etdi. 
Jizzax qo‗zg‗olonini bostirish uchun Toshkentdan bir rota, sapyorlar vzvodi, 
to‗rt to‗pli batareya; Samarqanddan bir rotadan iborat maxsus jazo otryadi, 90 
kishilik maxsus ofitserlar rotasi; Orenburgdan 100 kishilik kazaklar jazo otryadi 
jo‗natildi. 
Yana Toshkentdan polkovnik Ivanov boshchiligida 12 ta rota, 6 ta to‗p, 3 ta 
kazak otryadi, maxsus sapyorlar rotasidan iborat jazo otryadi yuborildi. Afsuski, 
kuchlar nisbati teng emas edi, to‗plar va pulemyotlar o‗qlariga qarshi turish og‗ir edi. 
Jazo otryadi shaharda ko‗tarilgan qo‗zg‗olonni shafqatsiz bostirdi. Harbiylar eski 
Jizzaxni to‗pga tutib, unga o‗t qo‗yib, kultepaga aylantirdilar, qanchadan-qancha 
gunohsiz kishilarni o‗ldirib, isyonchilardan qonli o‗ch olindi. 

---

212 
Jizzax qo‗zg‗oloni bo‗yicha mingga yaqin kishi qamoqqa olindi. Ulardan 151 
kishining ishi sudga berildi. Shulardan 84 kishi osib o‗ldirishga hukm qilindi. 
Keyinroq bu jazo «yumshatilib», boshqa jazolar bilan almashtirildi. Shu tariqa Jizzax 
qo‗zg‗oloni fojiali yakunlandi.
1916-yil qo‗zg‗oloni Turkiston aholisining Rossiya imperiyasi mustamlakachilik 
siyosatiga qarshi qaratilgan eng katta milliy ozodlik va ommaviy xalq harakati edi. 
Murosasiz kurashlar bilan o‗tgan 1916-yildagi qo‗zg‗olonlar chor hukumati 
ma‘muriyatini tahlikaga solib qo‗ydi. Mardikorlikka olish bo‗yicha ilgarigi mo‗ljal 
50.000 kishiga kamaytirildi va 200.000 kishi qilib belgilanib, jalb qilish muddati 
uzaytirildi. Amalda 123.000 mardikor safarbar qilindi. 
Turkistonda Rossiya imperiyasi mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik 
harakatlari qanchalik shafqatsizlik bilan ayovsiz bostirilmasin, mahalliy aholining erk 
va ozodlikka bo‗lgan intilishini so‗ndira olmadi, aksincha, xalqqa o‗zligini anglatdi, 
uni ozodlikka erishish g‗oyasi atrofida jipslashtirdi.