O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
V.3. Qoraxoniylar, G‗aznaviylar, Ma‘muniy Xorazmshohlar va
Saljuqiylar hukmronligi davrida Movarounnahrdagi siyosiy, ijtimoiy, 
iqtisodiy ahvol 
Qoraxoniylar davlati Ettisuv hududidagi Qarluq (756-940) davlati o‗rnida 
tashkil topdi. Uning asoschisi yag‗mo qabilasi biyi Abdulkarim Sotuq Bug‗roxon 
(915-955) hisoblanadi. Birining poytaxti Bolasog‗un bo‗lib, oliy hokimiyat Yoshi 
katta bo‗lgan xoqon tomonidan boshqarilgan; ikkinchi davlatning poytaxti Taroz, 
keyinchalik Qoshg‗ar bo‗lib, kichik xoqon tomonidan boshqarilgan. Qoraxoniylar 
Somoniylar davlatidagi milliy nizolardan ustalik bilan foydalandilar. 992-yilda 
Qoraxoniylar xonlaridan Hasan Bug‗roxon, 996-yili Nasr Somoniylar poytaxti 
Buxoroga yurish qilishdi. Bu yurishlarni qaytarishda G‗aznaviylar hukmdorlari 

---

90 
Sabuqtegin, Mahmud G‗aznaviylar yordam berib, buni evaziga kattagina hududlarni 
(Xuroson va b.) egasiga aylandi.
1001-yilda Sulton Mahmud G‗aznaviy Qoraxoniylar xoni Nasr bilan 
shartnoma tuzib, Amudaryoni ikki o‗rtadagi chegara qilib belgiladi. Somoniylar 
davlati o‗rnida ikki ulkan davlat tashkil topdi:
Birinchisi, Qoshg‗ardan Amudaryogacha cho‗zilgan Sharqiy Turkistonning 
bir qismida, Ettisuv, Shosh, Farg‗onaning qadimgi hududlarini o‗z ichigaolgan 
Qoraxoniylar davlati. 
Ikkinchisi, Shimoliy Hindiston sarhadlaridan Kaspiy dengizining janubiy 
qirg‗oqlarigacha cho‗zilgan hamda hozirgi Afg‗oniston va shimoliy- sharqiy Eronni 
o‗z ichigaolgan G‗aznaviylar davlati edi.
XI asr o‗rtalarida tamg‗ochxon unvonini olgan qoraxoniy Ibrohim ibn Nasr 
g‗arbiy Qoraxoniylar davlatining poytaxtini O‗zgandan Samarqandga ko‗chirdi. 
XII asr boshlarida qoraxitoylar Bolasog‗unni egallaydilar. 1138 yilda 
qoraxitoylar go‗rxoni Sulton Sanjarning qarindoshi, Samarqand hukmdori Mahmudni 
Xo‗jand yaqinida mag‗lub etadi. Shahar talanib katta tovon undirilgan bo‗lsa-da, 
bosib olinmadi.
1141 yilda qoraxitoylar yana Movarounnahrga bostirib kirdilar. Bu gal jang 
Samarqand yaqinidagi Qatvon cho‗lida bo‗ldi. Jangda sulton Sanjar bilan 
Mahmudning birlashgan kuchlari tor-mor keltirildi.
So‗nggi qoraxoniylar qoraxitoylarga tobelikdan qutulgan edilar. Biroq 1212 
yilida Alovuddin Muhammad Xorazmshoh g‗arbiy qoraxoniylar davlatining xoqoni 
Usmonni o‗ldirib, Samarqandni o‗z mulklariga qo‗shib oldi.
Qoraxoniylarda Qoshg‗ar va Bolasog‗un poytaxt sanalib, ulug‗ xon shu 
shaharlardan birida qarorgohda o‗tirgan. Ulug‗ xoqon yoki ulug‗