O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

amiri ma’sum, 
ya‘ni gunohsiz amir 
deb atashgan. Shohmurod o‗z hukmronligi davrida Zarafshon vohasi sarhadidan 
yirik-yirik sug‗orish inshootlari majmuasini qayta tiklashga katta e‘tibor berdi. 
Shahar hunarmandlari ahvolini yaxshiladi. Ulardan olinadigan qo‗shimcha soliqlarni 
maxsus farmon bilan bekor qildi. 
Shohmurod o‗z hukmronlik davrida to‗rtta eng muhim islohotlarni, ya‘ni pul, 
sud, harbiy va ma‘muriy yunalishlardagi islohotlarni amalga oshirdi. Amir 
Shohmurod 1785 yili Abulg‗ozi nomidan mamlakatda pul muomalasini yaxshilash 
maqsadida katta pul islohotini o‗tkazdi. Chunki shu davrga qadar amirlikda ikki xil 
pul, ya‘ni nomi kumush, ammo yarmi misdan va boshqa elementlardan iborat bo‗lgan 
kumush tanga hamda tilla tanga muomalada bo‗lgan. 
Shohmurod esa 1785 yildan boshlab, to‗la holatda kumushdan iborat bo‗lgan va 
0,7 misqolga (3,36 gr) teng bo‗lgan kumush tanga va yirik savdo muloqotlarida 
ishlatishga mo‗ljallangan, oldingilaridan o‗zining qiymati, sifati va tashqi ko‗rinishi 
bilan farq qiladigan sof tilla tangalarni zarb ettirdi. Shu bilan birga Shohmurod erkin 
pul zarb qilish huquqini yaratib berdi. U davlat zarbxonalarida odamlarning o‗z 
shaxsiy jamg‗armalaridan olib kelgan kumush va oltinlardan bir xil o‗lchamdagi 
kumush va tilla tangalarni zarb qilishlariga keng ruxsat berdi. Bunga zarb qilib 
berilganligi uchun davlatga ma‘lum miqdorda xizmat xaqi to‗lanardi. Bu esa o‗z-
o‗zidan davlat xazinasini boyitishga va mamlakat ichida yagona miqdorda va 
qiymatdagi pul muomalasini tashkil qilishga olib keldi. Bunday siyosat mamlakatda 
pul muomalasining sifat darajasini yaxshilashga keng yul ochib berdi. 
Shohmurod adliya sohasida o‗tkazgan islohoti bilan Buxoro sud ishlarini olib 
borishni birmuncha erkinlashtirdi. Mamlakatdagi sud hay‘ati ishlarini Shohmurod 
bevosita o‗zi boshqardi. Sud ishlarini olib borish uchun maxsus sudlov qonunlari 
majmuasi (traktat) tuzib chiqildi. Barcha viloyat va tuman qozilari (sudyalari) aynan 
mana shu qonunlar majmuasi asosida ish olib borishardi. Oliy sud palatasi tashkil 
etildi. Unda Amir Shohmurod boshchiligida 40 ta huquqshunos qozilar fuqarolik va 
jinoiy ishlarni ko‗rib chiqishgan.
Shohmurod markazlashgan davlat tizimini yanada mustahkamlash va uni qo‗lda 
saqlab turish sohasida xam katta ishlarni amalga oshirdi. 
Mamlakatda amalga oshirilgan katta islohotlar va muvaffaqiyatli harbiy 
harakatlar natijasida ancha mustahkamlanib olgan Shohmurod qo‗shni Afg‗oniston 
va Eronga qarshi harbiy yurishlar uyushtirdi.
Xulosa tariqasida shuni aytish mumkinki, Amir Shohmurod davriga kelib 
Buxoro iqtisodiyoti ancha mustahkamlandi va ishlab chiqarish rivojlandi. Bu esa 
Buxoro amirligining ham iqtisodiy, ham siyosiy jihatdan mustahkamlanganligi va 
markazlashgan davlat tizimining ba‘zi tomonlarining vujudga kelganligi natijasi edi. 
Amir Shohmurod hijriy 1215 yil rajab oyida (noyabr-dekabr 1800 yil) vafot etdi. 
Uning o‗rniga o‗g‗li Amir Haydar valiahd sifatida taxt tepasiga keldi. Amir 

---

160 
Haydarning onasi Abulfayzxonning qizidan tug‗ilgan edi. Otasi davrida Qarshining 
hokimi bo‗lgan Amir Haydar oq kigizga o‗tkazilib, xon ko‗tarildi. Amir Haydar xon 
unvonini emas, balki 
amir al-
mo‘minin 
unvonini oldi. Xutba uning nomiga o‗qilgan 
bo‗lsa ham, tangalar ham uning nomidan, ham otasi va bobosi (amir Doniyol) 
nomidan zarb etildi. U otasi siyosatini davom ettirishga harakat qildi. 
Xiva xonlari amir Haydar hukmronligi davrida Buxoroga qattiq tajovuz qilishib, 
xonlik erlarini talab ketishdi. 
1806 yili Amir Haydar butun Buxoro ahlini qurollanishga va Xiva xoni 
Eltuzarga qarshi kurashga chaqirdi hamda ularni xonlik hududlaridan haydab 
chiqishga va mag‗lubiyatga uchratishga muvaffaq bo‗ldi. 
Ushbu urush tugar-tugamas O‗ratepa uchun Buxoro bilan Qo‗qon o‗rtasida 
urush harakatlari boshlanib ketdi. 
1807 yili Qo‗qon xoni Olimxon O‗ratepaga hujum qildi va shahar hokimini asir 
qilib, katta o‗lja bilan Qo‗qonga qaytdi. 1810 yil Olimxon yana O‗ratepaga hujum 
qilib, bu safar ham katta boylikni o‗lja qilib ortga qaytdi. Ushbu harakterdagi harbiy 
yurishlar Qo‗qon xoni tomonidan Jizzax, Zomin kabi shaharlarga ham uyushtirilib 
turildi. 
Doimiy ravishda olib borilgan urush harakatlari mehnatkash omma ahvolini 
og‗irlashtirib qo‗ydi. Urush harakatlarini qoplash maqsadida Amir Haydar turli xil 
qo‗shimcha soliqlar yig‗ishga ko‗rsatmalar bergan edi. Bu esa shusiz ham nochor 
hayot kechirayotgan mehnatkashlar ahvolini yanada og‗irlashishiga va Amir Haydar 
hamda u olib borayotgan siyosatga qarshi chiqishlariga olib keldi. Mana shunday 
xalq qo‗zg‗olonlaridan biri 1821 - 1825 yillarda Miyonqolda sodir bo‗ldi. Miyonqol 
qo‗zg‗lonini Amir Haydar nihoyatda qiyinchilik bilan qo‗zg‗olonchilarga katta 
va‘dalar berish bilangina bostirishga muvaffaq bo‗ldi. Miyonqol qo‗zg‗oloni Buxoro 
amirligining siyosiy hayotiga ham chuqur ta‘sir qildi. Miyonqoldan keladigan katta 
miqdordagi soliqlarning to‗xtashi o‗z-o‗zidan Buxoro xazinasi salmog‗ini 
kamayishiga olib keldi.
Amir Haydar uchun Marv vohasining aholisi ham ancha mashaqqatlarni 
tug‗dirdilar. Buning sababi vohaning suvsizlik muammosi edi. Shohmurod 
hukmronligi davrida Murg‗ob to‗g‗oni buzilgan edi. Buning ustiga Xiva xoni 
Muhammad Rahimxon (1806—1825 y.y.) 1819 yildan boshlab vohaga ketma-ket 
yurishlar tashkil qilib, nihoyat 1822 yili uni o‗z tasarrufiga kirg‗izdi. 
Amir Haydar hozirgi Afg‗onistonning shimoliy viloyatlarida ancha 
muvaffaqiyatlarga erishdi. Maymana, Badaxshon va Qunduz bilan birga Balx viloyati 
ham (1850 yilgacha) Buxoro tasarrufida bo‗lgan. O‗z navbatida Amir Haydar Shujo‘ 
al-mulk-Temurshoh Durroniyning o‗g‗li bilan (u 1803—1809 y.y. hukmronlik 
qilgan) do‗stlik aloqalarini o‗rnatgan edi. Ammo Qo‗qon va Xiva xonlari bilan Amir 
Haydarning munosabatlari ancha taranglashib qoldi. Shu sharoitda Amir Haydar 
hatto Turkiya sultoni Mahmud II ga yordam so‗rab murojaat qilib uning itoatiga 
o‗tishga tayyor ekanini ham ma‘lum qildi. 
Bu voqealar Amir Haydar hukmronligining oxirgi yillari Buxoro uchun naqadar 
og‗ir bo‗lganligini ko‗rsatadi. Amir Haydar vafotidan so‗ng taxtga uning uchinchi 
o‗g‗li Nasrulloh o‗tirdi (1826-1860 y.y.). Amir Nasrulloh hukmronligi, eng avvalo, 
Buxoro amirligidan feodal tarqoqlikka barham berish uchun olib borilgan kurash 

---

161 
bilan harakterlanadi. U harbiylar va lashkarga katta e‘tibor berdi. Mana shuning 
uchun xam uning kuch va qudratiga tayangan holda o‗zining asosiy harakatini, eng 
avvalo, mamlakatdagi mulkdor kuchlarning bebosh ligi va parokandaligini tugatishga 
sarfladi va bu borada katta yutuqlarni qo‗lga kiritdi. Amir Nasrulloh hokimiyatni 
boshqarishda nihoyatda qattiqqo‗llik siyosatini olib bordi. 
Amir Nasrulloh o‗z otasi hukmronligi davrida Buxoroga bo‗ysunmay qo‗ygan 
viloyatlarni yana qaytadan bo‗ysundirish va kuchli markazlashgan Buxoro davlatini 
tiklash borasida qattiq kurash olib bordi. 
Amir Nasrulloh Shahrisabzni bo‗ysundirish uchun bir necha bor harbiy yurishlar 
uyushtirdi. Faqat 1856 yildagina Amir Nasrulloh Kitob va Shahrisabzni egallashga 
muvaffaq bo‗ldi. 
Mamlakat ichkarisidagi feodal guruhlarning ichki noroziliklarini ayovsiz 
bostirgach, Amir Nasrulloh qo‗shni Xiva va Qo‗kon xonliklari hududiga ham 
hujumlar uyushtirdi. 
1842 yil Amir Nasrulloh Qo‗qonga hujum qildi va ma‘lum muddat uni qo‗lga 
kiritishga muvaffaq bo‗ldi. Nasrulloh Qo‗qonga hujum uyushtirgan paytda Xiva xoni 
Olloqulixon Buxoroning chegara rayonlariga hujum boshladi. Xivaliklarning Marvga 
hujum qilganliklarini eshitgan Amir Nasrulloh Qo‗qonni tashlab, darhol Buxoroga 
qaytdi va Xiva qo‗shinlariga qarshi katta kuch to‗pladi. Baxtga qarshi, aynan mana 
shu paytda Olloqulixonga qozoq urug‗larining Xiva erlariga hujum qilganliklari 
to‗g‗risidagi xabar etib keldi va u ham ortga, Xivaga qaytishga majbur bo‗ldi. Bir oz 
vaqt o‗tmay u Xivada vafot etdi. Uning vorisi Rahimqulixon buxoroliklarga qarshi 
Marvga katta qo‗shin yubordi. Amir Nasrulloh o‗z qo‗shinlari bilan hujumga o‗tib, 
Xozaraspni qattiq qamal qildi, ammo uning ostonalarida Xiva qo‗shinlari tomonidan 
mag‗lubiyatga uchradi va o‗z yurtiga qaytdi. Nasrulloh Qo‗qonga hujum uyushtirgan 
paytda Xiva xoni Olloqulixon Buxoroning chegara rayonlariga hujum boshladi. 
Xivaliklarning Marvga hujum qilganliklarini eshitgan Amir Nasrulloh Qo‗qonni 
tashlab, darhol Buxoroga qaytdi va Xiva qo‗shinlariga qarshi katta kuch to‗pladi. 
Baxtga qarshi, aynan mana shu paytda Olloqulixonga qozoq urug‗larining Xiva 
erlariga hujum qilganliklari to‗g‗risidagi xabar etib keldi va u ham ortga, Xivaga 
qaytishga majbur bo‗ldi. Bir oz vaqt o‗tmay u Xivada vafot etdi. Uning vorisi 
Rahimqulixon buxoroliklarga qarshi Marvga katta qo‗shin yubordi. Amir Nasrulloh 
o‗z qo‗shinlari bilan hujumga o‗tib, Xozaraspni qattiq qamal qildi, ammo uning 
ostonalarida Xiva qo‗shinlari tomonidan mag‗lubiyatga uchradi va o‗z yurtiga qaytdi. 
U Amir Nasrulloh o‗z hukmronligi davrida O‗ratepa va Xo‗jand uchun Qo‗qon 
xonligi bilan to‗xtovsiz urushlar olib bordi. Buning natijasida shaharlar qo‗ldan-
qo‗lga o‗tib turdi. Amir Nasrulloh pirovard natijasida O‗ratepa va Xo‗jandni o‗z 
hukmronligiga bo‗ysundirishga muvaffaq bo‗ldi. 
Amir Nasrulloh doimiy ravishda o‗z mustaqilligi uchun kurashib kelgan Kitob 
va Yakkabog‗ni o‗z ichiga olgan Shaxrisabz bekligini ham o‗ziga bo‗ysundirishga 
muvaffaq bo‗ldi. U Shahrisabzga 32 marta harbiy yurish uyushtirdi va ularning 
oxirida uni bo‗ysundirishga erishdi. 
Amir Nasrulloh hukmronlik qilgan davr, eng avvalo, Buxoro amirligi hududini 
mustahkamlash va markazlashgan davlat barpo qilish maqsadida chegara shaharlarni 
va erlarni o‗z tasarrufida saqlash uchun Xiva va Qo‗qon xonliklariga qarshi olib 

---

162 
borilgan hamda Shahrisabz bekligini bo‗ysundirishga qaratilgan kurashlar bilan 
harakterlanadi. 
XIX asr oxiri, XX asr boshlarida Buxoro amirligida davlat boshqaruvi, oldingi 
davrlarda bo‗lgani kabi, asosan, ikki bosqichli bo‗lgan. Jumladan, u amir, saroy 
amaldorlari, o‗zbek urug‗lari va qabila boshliqlari hamda e‘tiborli din peshvolaridan 
tashkil topgan. Markaziy davlat boshqaruvi va mahalliy boshqaruvdan iborat edi. 
Buxoroda eng yuqori unvon (mansab) va amallar „32 o‗zbek qabilalari" 
namoyondalariga, sayyidlarga, xo‗jalarga (najib at-taraf) va ulamolarga berilgan.
Buxoro mamlakatida eng yuqori unvon bu amir al-umaro, otaliq, hokim (voliy, 
bek), qushbegi va devonbegi bo‗lgan. „Otaliq" shahzoda, xonzoda (asosan, taxt 
vorisi)ga homiy va murabbiy bo‗lgan shaxs. Vaqt o‗tishi bilan (bu mansab Oltin 
O‗rdada joriy qilingan edi) bu amalning vakolati va zimmasida bo‗lgan vazifalar 
o‗zgarib mang‗itlar davrida „otaliq" otaliqqa olingan shaxsning maslahatchisi va 
ishonchli vakili, harbiy va ma‘muriy ishlarda asosiy namoyondasiga aylandi. 
Mang‗itlar hukmronligi davrida qushbegi eng oliy mansab hisoblangan. Aslida 
bu mansab egasi bosh vazir vazifasini bajargan. 
Saroyda yana devonbegi mansabi bo‗lgan. Buxoroda XIX asr oxiri va XX 
asrning boshlarida bu mansabdor vazir vakolatlariga ega bo‗lgan. Devonbegi moliya 
ishlari daromad va harajatlar haqida soliq yig‗ish ustidan to‗la nazorat qilish ishlariga 
javob berar edi. Diniy unvon va mansablar qozilar, muftiylar, muhtasib va rais, 
mudarrislar bo‗lib, ularga, asosan, sayyidlar, xo‗jalar va ulamo ichidan tayinlanar edi. 
Diniy mansablarning eng yuqorisi shayxulislom bo‗lgan. 
Mahalliy boshqaruv, o‗z navbatida, viloyat (bekliklar) hokimlari — beklar va 
ularga bo‗ysunuvchi amaldorlardan tashkil topgan. 
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Buxoro amirligida, ilgari bo‗lganidek, davlat 
amalda va rasman deyarli cheklanmagan huquqlarga ega bo‗lgan davlat boshlig‗i — 
amir tomonidan boshqarilar edi.
Buxoro amirligidagi markaziy davlat boshqaruvida amirlik poytaxti 
hisoblanmish Buxoro shahri alohida o‗rin tutgan. Jumladan, Buxoro shahri hokimi 
amirning birinchi vaziri va boshqa viloyat boshliklari boshqaruvchisi hisoblangan. 
Buxoro shahri mirshablari boshlig‗i esa, o‗z navbatida, barcha bekliklardagi 
mirshablar ishini boshqargan. Poytaxt oliy qozisi, ya‘ni qozikalon—amirlikning 
barcha qozilari boshlig‗i hisoblangan. Mana shu holat asosida Buxoro amirligida juda 
katta markazlashuv vujudga kelgan. 
Yana shuni ta‘kidlash lozimki, Buxoroda o‗sha davrda qushbegi, Qozikalon, 
bosh rais va Buxoro shahri mirshabboshisini birgalikda „chor hokim", ya‘ni „to‗rt 
hokim" deb yuritilgan. 
Buxoro amirligi ijtimoiy-siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy-ma‘muriy 
va din peshvolarining tutgan o‗rni ham o‗ziga xos bo‗lgan. 
Amirlikdagi yuqori diniy amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII—
XVIII asrlarda davlatda eng oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko‗rib 
chiqayotgan davrda uning vazifalari ancha torayib, asosan, arzlar va Payg‗ambar 
hamda uning xalifalari bilan bog‗liq muammolarga bag‗ishlangan masalalarni ko‗rib 
chiqishdan iborat bo‗lib qolgan. 

---

163 
Buxorodagi barcha fuqaro sudi (mahkamasi) shariat bo‗yicha boshqarilgan va 
bu boshqaruv „qozi" deb ataluvchi shaxslar qo‗lida bo‗lgan. 
Bosh qozi, ya‘ni qozi kalon poytaxt bosh qozisi va ayni paytda amirlikdagi 
boshqa barcha qozilar boshlig‗i hisoblangan.
Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning shikoyatlarini 
shu masala bo‗yicha shug‗ullanuvchi maxsus amaldor, ya‘ni