O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

 
IV.3. Arablar istilosi va hukmronligi davrida O‗rta Osiyo 
 
VII asrda Arabiston yarim orolida Arab xalifaligi davlati tashkil topdi. Arabiston 
Markazi Xijoz hisoblanib, u erda boshqa hududlarga nisbatan dehqonchilik, sanoat 
va savdo yaxshi taraqqiy etgan edi. Arabistonning yirik shaharlari Makka, Yasrib 
(Madina) bo‗lib, bu shaharlar Arabistonning o‗troq va ko‗chmanchi chorvadorlari 
bilan iqtisodiy va diniy aloqada bo‗lib kelgan. 
Yana shuni ta‘kidlash kerakki Xijoz Arabiston yarim orolida eng iqtisodiy 
rivojlangan hudud bo‗lib chet davlatlarga bo‗ysunmagan. Xijozda arab davlatini 
tashkil topishi islom aqidalari bilan mustahkamlangan. 
VI-VII asrlarda Arabiston yarim orolining asosiy aholisi baddaviylar bo‗lib, ular 
asosan tuyalarni boqib, ko‗paytirish bilan shug‗ullangan, hamda quruqlik va 
cho‗llarda ko‗chib yurishgan. Arabiston yarim orolining ba‘zi bir joylaridagina savdo 
va sanoat bilan shug‗ullanishgan. Arab jamiyatida urug‗ –aymog‗chilik kuchli 
rivojlangan bo‗lgan. Alohida bir markazlashgan kuchli davlat bo‗lmagan va feodal 
munosabatlar endi rivojlanib kelayotgan edi.
Karvon yo‗li Arabistonning yirik savdo shaharlari- Makka, Yasrib (Madina), 
Xijozni Misr, Suriya va Vizantiya bilan birlashtirib turur edi. Tashqi savdo aloqalari 
bilan yirik savdogarlar, yirik sarmoyadorlar va qabila boshliqlari qiziqishgan. 
Ko‗chmanchilar va shaharliklar o‗rtasida faol savdo ayirboshlashlar bo‗lib o‗tgan. 
VII asr boshlariga kelib jamiyatda munosabatlar o‗zgarib kambag‗al va boylarga 
ajralib bordi.
Bu davrni arab tarixchilari «jaxiliyat»davri deb atashgan. , ya‘ni «to‗kilish», 
«silkinish» davri bo‗lib, bu davrda ibtidoiy jamoa tuzumi inqirozga uchrab, oldingi 
diniy munosabatlar tanqid ostiga olinib, yangi diniy tasavvurlarni yaratishga 
urinishdi. Bu davrga kelib, Makkadagi qadimgi Kaaba masjidi alohida bir mavqeyga 
ega bo‗lib, hammaning diqqatini o‗ziga torta boshladi. Makkada hukmronlik qilib 
turgan qurayshlar qabilasi do‗stlik-savdo jamiyatini tuzishdi. Jamiyat tomonidan 4 
oylik savdo ko‗rgazmasi o‗tkazilib, bu davr muqaddas hisoblanadi. Haqiqiy dinni 
qidiruvchi xaniflar paydo bo‗ldi. Bu davrga kelib Makkada yangi dinni targ‗ibotchisi 
bo‗lib quryshlarning hoshim urug‗idan chiqqan Muhammad maydonga chiqdi. 
Muhammadning tarjimai 
h
oliga nazar tashlasak u juda erta ota-onasidan etim bo‗lib 
qoladi va keyin cho‗pon bo‗lib oz amakisi qolida ishlaydi. Savdo karvonlari bilan 
h
am yurib ko‗radi, prikazchik 
h
am bo‗lib ishlab ko‗radi. 25 Yoshida 40 yoshli
savdo bilan shug‗ullanuvchi Xadicha ismli ayolga uylanadi va butun 
h
ayotini unga 
bag‗ishlaydi. Islom dinini targ‗ib qilishni u 40 yoshida 610 yilda boshladi. 
Bu davrda arablarning kuchli va xavfli qo‗shinlari Vizantiya va Eron 
h
isoblanib ular xo
h
lagan paytlarida bu xalqning mustaqilligiga raxna solishlari 
mumkin edi. Mana shunday 
h
olat mamlakatni birlashtirishni taqozo etardi. Lekin 
turli ijtimoiy guru
h
larni, turli xil madaniyatga ega bo‗lgan qabilalarni birlashtirish 
o‗zi bo‗lmas edi. Buning uchun yagona g‗oyaga va dinga xizmat qiladigan tizim 
kerak edi. Bu tizim ko‗p xudolikka e‘tiqod qiladigan qabilalar o‗rtasidagi ziddiyat va 

---

79 
adovatga chek qo‗yishi natijasida mamlakatdagi siyosiy parokandalikka chek 
qo‗yishi kerak edi. Bu g‗oyani targ‗ib qilib Mu
h
ammad ibn Abdullo
h
(570 632 yy) 
maydonga chiqdi. 
Mu
h
ammad sallolloxu alayxi vasallam yakka xudolikni targ‗ib qilar ekan, 
barcha musulmonlar birlashishi 
h
ech qanday urug‗ va qabilalarga bo‗linishi
kerakmasligini ta‘kidlaydi. U o‗z g‗oyalarida musulmonlarning Ollo
h
oldida teng 
ekanliklarini, jamiyatda jinoyat va adolatsizlikka qarshi jazo muqarrarligi, 
h
ar bir
kishi qilgan ishlariga qarab taqdirlanishini targ‗ib qiladi. 
Shu tariqa yakka xudolik
h
aqidagi ta‘limot bilan qabilalararo va ichki nizolarga
chek qo‗yib birlashishiga va jamiyat oldida 
h
ammani tengligini isbotlashga uringan. 
Yangi din bu Islom dini bo‗lib, bu so‗z arabchada «itoat», «bo‗ysunish» 
ma‘nolarini anglatadi. Mu
h
ammad paygambarning izdoshlari islom dinini qabul qilar 
ekanlar, ular o‗zlarini muslimlar deb atashadi. Mu
h
ammad paygambar o‗ziga qarshi 
Makkada suyiqasd uyushtirilayotganini bilgach 622 yil 15 iyuldan 16 iyulga o‗tar 
kechasi Makkadan Yasribga (Madinaga) keldi. Ushbu kun islom olamida
H
ijriy 
musulmon yilnomasining boshlanishga asos qilib olingan. 
Madina Islom uchun kurash markaziga aylandi. Mu
h
ammad paygambar 
vafotidan so‗ng, uning xalifalari (bu so‗zning ma‘nosi, uning izdoshlari, 
elkadoshlari) ya‘ni uning ishlarini shogirdlari Abu Bakr (632-634 yy), Umar (634-
644 yy), Usmon (644-656 yy), Ali (656-661 yy) olib borishdi. Ularning barchasi o‗z 
g‗oyalariga sodiq qolgan xaliflar 
h
isoblanadi. Ular Mu
h
ammad paygambar ishlarini 
astoydil davom ettirdilar. Ular boshqargan davrda islom dini Arabistonda to‗liq o‗z 
o‗rniga ega bo‗lgan va arablar o‗z bosqinchilik 
h
arakatlarini boshlagan edilar. 
Islom rivoji jarayonida o‘lkada sunniylik ta‘limoti keng yoyildi.Sunniylik oqimi 
islom dinidagi ikkita asosiy yonalishlardan biridir. Bugungi kunda jaxondagi barcha 
musulmonlarning 90 foizi sunniylikga mansub. Bu yonalish 7 asrning ikkinchi 
yarmida Arabistonda vujudga kelgan.8-12 asrlarda arab xalifaligidagi diniy-siyosiy 
kurashlar jarayonida islomdagi eng yirik yonalish sifatida shakllangan. Sunniylikda 4 
ta mazxab masjud, bular xanafiya, molikiya,shofiiya va xanbaliya. 
Ali 
h
ukmronligi davrida islom dinida shia maz
h
abi vujudga keldi (shiitlar, 
«shia», «guru
h
» so‗zidan olingan bo‗lib, Ali tarafdorlari bo‗lib, ularning fikricha 
xalifalik taxti faqatgina Mu
h
ammadning qarindoshlariga nasib etish kerak deyiladi). 
H
ozirgi davrda shialarga asosan eronlik va azarbayjonliklar mansub bo‗lib, ular 
4(to‗rtta) payg‗ambardan faqat Alinigina tan olishadi.Shialikda xam bir necha 
mazxablar mavjud bolib, shariyatida ja‘afariya muxim rol oynaydi.O‗zbeklar, 
qozoqlar, qirg‗izlar, turkmanlar va boshqa Osiyo xalqlari sunniylar maz
h
abiga kirib, 
ular to‗rtta payg‗ambarni
h
am tan olishadi.Xozir jaxondagi musulmonlarning 10 
foizi shialikka mansub.Shialik xozirgi vaqtda asosan Eronda xukmron e‘tiqod 
xisoblanadi.Iroq,Livan,Afgoniston,Xindiston,Pokiston,Tojikiston 
va 
Ozarbayjonda,Turkiyada xam shialar bor.
Islom eng yosh ja
h
on dinlardan 
h
isoblanadi. Unga ja
h
ondagi Marokka, Aljir, 
Tunis, Liviya, Sudan, Somali, Iordaniya, Suriya, Eron, Arabiston yarim orolidagi 
davlatlar Turkiya, Afg‗oniston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya, Livan, Albaniya, 
Efiopiya, Liberiya , Fil suyagi qirg‗og‗idagi a
h
olilarning 20 foizidan 98 foizigacha, 

---

80 
shuningdek,
H
indiston, Rossiya, Boshqirdiston, Tatariston, Checheniston, Dog‗iston, 
Ingushiston, Kabardin-Bolqar a
h
olisining ko‗pchilik qismi AQSH va boshqa 
davlatlar a
h
olisi e‘tiqod qiladilar. Ja
h
onda musulmonlarning umumiy soni 700 mln. 
kishini tashkil etadi.
Islom dining asosiy aqidasi quyidagilar bo‗lgan: 
1. Xudodan boshqa ilo
h
yo‗q, Mu
h
ammad uning payg‗ambari; 
2. Besh ma
h
al nomoz o‗qish; 
3. Zakot (beva, bechoralarga va kasallarga me
h
r ko‗rsatish) 
4. Muqaddas joylarga
h
aj qilish. 
5. Ro‗za tutish.
Islom dining muqaddas kitobi Quroni Karim hisoblanadi. Allox ta‘olo Quronni 
Muxammad (s.a.v.) ga Xijratdan 13 yil avval , Makkadagi Hiro g‘orida nozil qila 
boshlagan. Bu xol 23 yil davom etgan. Quroni Karim turli 
xajmdagi 114 ta suraga bo‘linadi va xar bir suraga muayyan 
nom berilgan.
1
661 yildan to 750 yillarga qadar 
h
alifalikni Umoviya 
ibn Abu So‗fiyon (661-680) asos solganu moviylar sulolasi, 
so‗ngra esa Abbosiylar (750-1258) sulolasi boshqargan. 
Arab qo‗shinlarini engil va og‗ir otliqlar, piyoda
askarlar tashkil etardi. Jang natijasida tushgan o‗ljaning 5 
dan 1 qismi payg‗ambar avlodlariga qolganlari esa qo‗shin 
o‗rtasida bo‗lib berilardi. Boshda olib borilgan urushlar 
ji
h
od nomi bilan atalib, unda dinsizlarga qarshi muqaddas urush olib borganlar 
jannatga tushadi deb uqtirilgan keyinchalik esa Qur‘onga urushlarni, o‗ldirishlarni, 
zo‗rovonliklarni ta‘qiqlovchi suralar kiritildi va Islom me
h
r va muruvvatni targ‗ib 
qiluvchi din sifatida xalq ongiga singdirildi. Arablar istilosi islom dini bayrog‗i 
ostida olib borildi. 
O‗rta Osiyo bosib olingandan oldin arablar doim Xurosondan bosqinchilik 
h
arakatlari bilan kelib turishgan. Ularning birinchi yurishlar Amudaryodan kechib 
Termizga uyushtirilgan. 674-yil xalifa Muaviy topshirig‗iga binoan Ubaydulla ibn-
Ziyod Amudaryodan o‗tib o‗z 
h
arakatlarini boshlagan. U Paykand, Romitonni 
egallab, Buxoroga 
h
ujum qilgan va tarixiy manbalarda Toqshodaning onasi deb 
eslatib o‗tilgan Buxoro malikasi ustidan g‗alaba qozongan (Toqshoda-arab bosqiniga 
qadar Buxoro 
h
ukmdori bo‗lgan) Malika arab bosqinchilariga -100 ming dir
h
am 
tavon to‗lashga majbur bo‗lgan. 
676 yil Said ibn Usmon Buxoroga va So‗g‗dning sha
h
arlariga bosqichilik 
urushlarini boshlagan. Ibn Usmon bu urushda Toqshodaning onasini qo‗shinlarini 
h
am, unga yordamga kelgan Kesh, So‗g‗d, Nafasdan kelgan qo‗shinlarni 
h
am tor-
mor-etdi. Yana malika tavon puli va uning yoniga 80 ta asirni to‗lashga majbur 
bo‗ldi. Bu asirlar podsho avlodlaridan bo‗lgan. Shundan so‗ng Sayid ibn Usmon o‗z 
qo‗shinlari bilan Buxorodan Samarqandga yo‗l oldi. So‗g‗dliklarning bosqinchilarga 
qarshi 
h
arakati bir oy davom etdi. Arab qo‗mondoni yarador bo‗lishiga qaramay, 
1
. 
Шайх Исмоил Махдум. Тошкентдаги Усмон Мусхафининг тарихи. –Т., Моварауннахр, 1995. 16 бет. 

---

81 
shartnoma tuzib, Termiz sha
h
riga qadar o‗z 
h
arakatlarini olib borib, 30 ming asirni 
o‗zi bilan olib qaytdi. 
Movaraunna
h
r davlat boshliqlari arablarga qarshi
h
arbiy ittifoq tuzishga 
h
arakat qilib ko‗rdilar. VII asrning 80 yillarida Sirdaryo bo‗yidagi sha
h
arlardan 
birida ular yig‗ilishib, o‗zaro urushlarni to‗xtatishi, xalifalikka qarshi birlashib 
kurashish majburiyatini oldilar. Lekin Movaraunna
h
rdagi siyosiy-mu
h
it va 
h
ukmdorlarning bir-biri bilan noittifoqligi xalifalikka qo‗l keldi.
To 704 yilga qadar, Xuroson 
h
okimi Qutayba ibn Muslim (704-715 yy)
bo‗lgunga qadar arablar O‗rta Osiyoga bosqinchilik yurishlari qilib turganlar. 704 
yilda Ettisuvda 
h
okimiyat turklar qo‗liga o‗tdi, qaysiki ular sariqlar va qoralarga 
bo‗linadi. Qora turklarni poytaxti Toroz sha
h
ri (
h
ozirgi Jambul) edi. Turklar
so‗g‗dliklarga arablarga qarshi kurashda yordam bera boshladilar. 705 yilda Xuroson 
noibi Qutayba (O‗zbekiston va Tojikiston 
h
ududiga 
h
ozirgi paytda qarashli bo‗lgan 
Surxon va Kofirnigon daryolari etagidagi) Axarun va Shumanni istilo qilishga 
kirishdi. U Balxni, so‗ngra Chag‗aniyonni o‗z qo‗shinlari bilan egalladi. 
706 yil Qutayba Zarafshon daryosi etagidagi vodiyni istilo qilishga kirishdi. U 
Marvdan Marvarudga, so‗ngra Amul, undan Zamma (Kerki)ga etib bordi. 
Amudaryodan o‗tib, Poykandga yo‗naldi.
Poykand Movaraunnaxrning gullab-yashnagan, savdo-sotiq rivojlangan 
sha
h
arlaridan biri edi. Bu sha
h
arning ko‗pchilik erkaklari sha
h
ardan tashqarida 
xalqaro savdo bilan shug‗ullanishgan. Sha
h
arda uncha katta bo‗lmagan 
h
arbiy 
garnizon bo‗lib, unga turk millatiga mansub shaxs boshliq edi.Sugdliklar 50 
kundan ortiq ko‗shni
h
ududlardan kelgan yordamchi kuchlar bilan birgalikda
arablarga qarshi kurashdilar. Arablar ularning qarshiligini sindirib sha
h
arga kirdilar 
va a
h
olini qilichdan o‗tkazdilar. Tirik qolgan poykandliklarga esa katta tovon puli 
to‗lash majburiyati qo‗yildi. Poykand amiri etib Qutaybaning safdoshlaridan Varqa 
ibn Naf tayinlandi. 
Qutayba sha
h
ardan ketishi bilan a
h
oli isyon ko‗tardi. Qutayba-dar
h
ol iziga 
qaytib, isyonni bostirdi va isyonchilarni shafqatsizlarcha jazoladi. . Barcha erkaklar 
o‗ldirildi, ayollar va bolalar asir olindi, sha
h
ar er bilan yakson qilindi. Arablarga esa 
720 kgdan ortiq tilla va kumush, qimmatba
h
o san‘at asarlari, 
h
arbiy anjomlar nasib 
etdi. 
Poykanddagi fojea boshqalarni ko‗zini ochdi. Endi So‗g‗d 
h
okimi Tarxun, 
Buxorxudot, Xunuk, Shopirkon 
h
okimi, 40 minglik turk otryadi boshlig‗i 
Kurmagunon birlashdilar va Qutayba qo‗shinlarini o‗rab oldilar. Juda qattiq jang
bo‗ldi, Qutayba nochor a
h
volda qoldi. Shunda Qutayba maxfiy odamlarni yuborib, 
so‗g‗d
h
okimi va turklar
h
ukmdori o‗rasiga sovuqchilik tushirdi. Bu davrda 
Qutayba qo‗shimcha yordam olib, qamalni yorib chiqib qutilib ketishga muvaffaq 
bo‗ldi. 707 yilda Qutayba Movaraunna
h
rga yurish qilib Buxoroning eng qadimgi 
sha
h
arlaridan biri Romitonni egalladi. 709 yilda Qutayba o‗z qo‗shinlari bilan
Buxoroga yurish qildi. Buxorxudot turklarga va so‗g‗dliklarga yordam so‗rab 
murojaat qildi, lekin ular yordam yuborishmadi. Qutayba Buxoroni egalladi. Buxoro 
h
ukmdori qilib buxorxudot-Toqshodani, amir qilib o‗zining odamlaridan birini 
tayinladi. 

---

82 
Amir buxorxudotni 
h
arakatlarini nazorat qilish arab gornizoniga qo‗mondonlik 
qilishi, a
h
olidan soliq yig‗ib, g‗aznaga o‗z vaqtida etkazib turishi kerak edi. Qutayba 
farmoniga binoan sha
h
ardagi olov butxonalari machitga aylantirildi. Sha
h
ristondagi
binolar badaviylar qabilalariga va yamanliklar berildi. Machitga qatnab namoz 
o‗qiganlarga 2 dir
h
amdan berildi. Machitga faqat kambag‗allargina qatnashdi. 710 
yilda Qutayba Shumanga, Keshga, Nasafga 
h
ujum qildi. Keyin u Xorazmga yurish 
qildi. Bu paytda Xorazm sho
h
-Chag‗anni akasi Xurzat xalq boshchiligida isyon 
ko‗targandi. Qutayba 712 yil Xorazm sho
h
ga bu isyonni bostirishga yordam berdi. 
Isyonchilar boshlig‗i Xurzat o‗ldirildi. Lekin bu yordam uchun Xorazmsho
h
qo‗shinlari arablar bilan birgalikda O‗rta Osiyo xalqlariga qarshi istilochilik 
urushlarini olib borishga majbur bo‗ldi. 712 yil Qutayba 12 ming kishilik otryad 
bilan akasi Abdura
h
monni Samarqandni egallashga yubordi. O‗zi esa xorazmlik, 
buxorolik va arablardan tashkil topgan qo‗shinlar bilan yo‗lga chiqdi. Arbinjondagi 
jangda so‗g‗diylar yutqazishdi. Qutayba Samarqandni qamal qildi. So‗g‗dliklar
Shom 
h
ukmdoriga Farg‗ona 
h
ukmdoriga yordam so‗rab elchi yuborishdi. Ular 
yordam yuborishdi.
H
oqonni o‗g‗li Inel boshchiligidagi Yosh yigitlardan iborat turk 
otliqlarini yuborishdi. Lekin Qutayba Samarqand devorlari ostiga 300 ta devor 
buzadigan mashina va uch joyda katta-o‗ralar qazdirdi. Shunda Samarqand 
h
ukmdori Gurak (710-737)tinch yo‗l bilan 
h
al qilaylik deb murojaat qildi. 
At-Tabariyni aytishicha sul
h
shartnomasiga ko‗ra G‗urak 
h
ar yili 200000 
dir
h
am to‗lashi, 30000 jangchini berish zardushtiylik ibodatxonalarini buzib
o‗rniga machitlar qurdirish kerak edi. 
Samarqanddan so‗ng Qutayba o‗z istilochilik yurishlarini davom ettirdi.. 713 yil 
Farg‗ona, Shoshni olish uchun yurishlar qildi. Bu janglarda arab qo‗shinlari bilan bir 
qatorda Buxoro, Kesh, Naqshab, Xorazm qo‗shinlari 
h
am jalb etildi. Shosh poytaxti
va uning atroflari yoqib yuborildi. So‗ng Ustrushona 
h
ududida Xo‗jand va Kosonda 
istilochilik yurishlari bo‗lib o‗tdi. 714 yilda Isfijob egallandi. 715 yil Qutayba o‗z 
qo‗shinlari bilan Qashg‗argacha etib bordi. 
H
amma bosib
olgan hududlardan tovon 
olib, u erlarga 
o‗
z noiblarini hukmdor etib tayinlab ketdi. 
Shu yili xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik (715-717 yy) keldi. Xalifa 
o‗
zidan oldingi xalifa odamlarni ta’
q
ib 
q
ila boshladi. Buni eshitgan 
Q
utayba yangi 
xalifani buyru
q
larini tan olmaydi. natijada u arab 
qo‗
shinlari tomonidan 
Far
g‗
onada 
o‗ldirilgan. 
Arablar o‗lkada er solig‗i - xiroj (hosilning 1/3 qismi), chorva, hunarmandchilik 
va savdo-sotiqdan olinadigan - zakot (daromadning 1/40 qismi), ushr (dehqonchilik 
mahsulotlaridan 1/10) va islom dinini qabul qilmagan aholi jon boshidan olinadigan-
juz‘ya soliqlarini joriy qildilar.
O‗rta Osiyoda islom dinining yoyilishi mahalliy aholi asrlar davomida e‘tiqod 
qilib kelgan zardushtiylik, buddaviylik, moniylik kabi dinlarni siqib chiqardi. O‗rta 
Osiyoda arablargacha yaratilgan moddiy va ma‘naviy yodgorliklar yo‗qotildi, 
ibodatxonalar buzildi. Arab tili va arab yozuvi davlat tili va yozuvi maqomini oldi. 
Umar II Movarounnahrdagi murakkab vaziyatni hisobga olib, bo‗ysundirilgan 
xalqlar bilan murosachilik siyosatini yurgiza boshladi. U Movarounnahr aholisini 
islomni qabul qilishga chaqirib, imtiyozli farmon qabul qildi. Unga ko‗ra, arablarga 

---

83 
yangi erlarni zabt etish man qilindi va moliyaviy islohat o‗tkazish ko‗zda tutildi. 
Arablar bilan bir qatorda yangi musulmonlardan ham juzya va xiroj solig‗i olish 
bekor qilindi. Xiroj yerlarini davlat mulki sifatida saqlab qolish maqsadida arablarga 
o‗z erlarini kengaytirishni man etdi va hijriy 100 yildan (719 y.) keyin sotib olingan 
barcha xiroj erlarini qaytib berishni buyurdi. Shu paytgacha olingan erlardan esa xiroj 
emas ushr (o‗ndan bir qism) soliq olish ko‗zda tutildi. 
Umar II islohatlaridan ruhlangan Samarqand zodagonlari Umar II ga elchilar 
yuborib Samarqand shahristonini qaytarib berishni so‗rashdi. Umar II Samarqand 
hokimi Sulaymon ibn Abus – Sariyaga maktub yozib, qoziga bu ishni hal qilib 
berishni topshirgan. Qozi shikoyatni ko‗rib chiqib, bu ishni samarqandliklar 
foydasiga hal qilish bilan birga, shahardan arab 
qo‗shinlari olib chiqib ketilishi kerak, deb
hukm ham chiqardi.
Bu vaqtda islomni qabul qilgan mahalliy 
zodagonlar juz‘ya va xiroj soliqlarini to‗lamay 
qo‗yishi oqibatida xazinaga tushadigan daromad 
kamayib ketdi. Shundan so‗ng xalifalik barcha 
aholidan belgilangan soliqlarni undirish talabini 
qo‗ydi.
Bularning barchasi mahalliy aholining 
noroziligiga sabab bo‗ldi va ozodlik harakatlari 
avj oldi. Arablar zulmiga qarshi dastlab 720 - 
722 yillarda Sug‗diyona aholisi Samarqand 
ixshidi G‗urak va Panjikent hokimi Divashtich 
boshchiligida qo‗zg‗olon ko‗tardi. Xuroson noibi Said ibn Amir al-Xaroshiy 
qo‗zg‗olonni bostirdi. Bunday qo‗zg‗olonlar 723 yilda Farg‗ona, Shosh va Nasafda, 
725-729 yillarda Samarqand, Buxoro va Xuttalonda, 733-737 yillarda Sug‗diyona va 
Toharistonda bo‗lib o‗tdi. Faqat Nasr ibn Sayyor noibligi davri (738-748) da o‗lkada 
ma‘lum osoyishtalik o‗rnatildi.746 yilda Xuroson va Movarounnahrda abbosiylar 
harakatiga boshchilik qilish uchun Abu Muslim (727-755) yuborildi. U aholini 
Qur‘oni Karim va Hadislarga amal qilish, Muhammad alayhissalom avlodlariga 
bo‗ysunishga da‘vat etdi. Bu da‘vat Xuroson va Movarounnahrda keng yoyildi. 749 
yilda Abu Muslim qo‗shinlari Damashqni egallab, xalifa Marvon II ni taxtdan 
ag‗dardi. Taxtni abbosiylardan Abul Abbos Saffoh(749-754) egalladi. Biroq, Abu 
Muslimdan cho‗chigan xalifa Abu Ja‘far Davonaqiy - Mansur (754-775) 755 yilda 
Makkaga yo‗l olgan Abu Muslimni o‗ldirtirdi. 
VIII asrning 70-80 yillarida Movarounnahrda arablarga qarshi ko‗tarilgan 
qo‗zg‗olonga Hoshim ibn Hakim (Muqanna) boshchilik qildi. Bu qo‗zg‗olon tarixda 
«