O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

 

1.2 Bargxo„r qo„ng„izlar oilasi tavsifi, morfologiyasi. 

  Bargxo‘r  qo

ʻ

ng

ʻ

izlar 

(

chrysomelidae)oilasi  –  qattiq  qanotli  hasharotlar 

turkumi ichida eng kattasi bo‘lib,  turlarining soni bo‘yicha uzuntumshuqlilardan   

keyingi o‘rinda turadi va 2500 urug

ʻ

ga mansub 50 mingdan ortiq turni o‘z ichiga 

oladi.  Rossiya  hududlari  va  yondosh  mamlakatlarda  1.5  mingga  yaqin  tur, 

Sibirda  400  tur  uchraydi.  O‗rta  Osiyo  va  MDH  mamlakatlarida  2000  ga, 

O‗zbekistonda  240  ga  yaqin  turi  tarqalgan.Kolorado  qo‗ng‗izi  (Leptinotarsa 

desemlineata)  kartoshkaga,  terak  bargxo‗ri  (chrysomela  populi)  terakka, 

qizilko‗krak  pyavinza  (Ouloma  melanopus)  g‗alla  ekinlariga  katta  ziyon 

yetkazadi.[4,60.91] 

Bu  qo‘ng‘izlar  o‘rtacha  kattalikda  ovalsimon,  kam  hollarda  cho‘zinchoq 

tana  shakliga  ega.  Mo‗ylovlari  kalta,  rangi  yaltiroq.  Qurtlari  uzunchoq,  erkin 

yashovchi, oyoqlari yaxshi taraqqiy etgan. Qo‗ng‗iz va qurtlari o‗simlik bargini 

kemirib  oziqlanadi.  Tanasining  yarmidan  ham  kalta  mo‘ylovlarini  ega  olish 

xususiyatiga  ega.  Bargxo‘rlarning  katta  oilasining  13  tadan  ortiq  kenja  oilalari 

bor.[71,72]  

Bargxo‘rlar o‘simliklarning bargi va yer ustki qismlarida, gullarda, kam hollarda 

tuproq  yuzasi      va  qatlamlarida  uchraydi.  Ko‘p  hollarda  bargli  daraxt  va 

butalarda,  o

ʻ

t  o

ʻ

simliklarda,  kam  hollarda  ninabargli  daraxtlarda  uchraydi. 

Qo‘ng‘izlar  yorqin  rangli,  ko‘p  hollarda  metall  yaltiroqligiga  ega.  Urg‘ochi 

qo‘ng‘iz  tuproq,  daraxt  po‘stlogi  ostiga  yoki  poya,  barglarning  ostiga  tuxum 

qo‘yadi. Bargxo‘rlarning lichinkalari  turli shaklda bo‘lib, tansining katta qismi 

yo‘g‘on  va  kalta,  ko‘krak,  oyoqlari  kuchli  rivojlangan,  tanasida  ko‘p  sonli 

tolalar,  qalqonchalar  bo

ʻ

ladi.  Ayrim  lichinkalarning  tanasi  uzun  va  yassi, 

ayrimlarinikida  qurigan ekskerementlardan  hosil bo‘lgan qalqoncha yoki  jild 

---

 

12 

 

bo‘ladi.  Ko‘p turlarida lichinkalari tasirlanish natijasida hidli sarg‘ish suyuqlik 

ajratadi.[49,54] 

Lichinkalar  ochiq  muhitda  yashaydi,  o‘simliklar  tomirlari  orasidagi 

parenximasi bilan oziqlanadi. Lekin butun umrini poya o‘zagida o‘tadigan yoki 

suv o‘simliklari bilan oziqlanadigan turlari ham  uchraydi. Bir qator  turlarning   

lichinkalari  tuproqda  yashaydi  va  o‘simliklar  ildizlari  bilan  oziqlanadi.  

Ko‘pchilik  bargxo‘rlar  katta  zarar  yetkazadi.  Bargxo‘rlar  juda  kichik  yoki 

o‘rtacha  kattalikdagi  uzunli  1mm  dan  35mm  gacha  yorqin  tusli  qo‘ng‘izlar 

hisoblanadi.  Bargxo‘rlar  biologik  guruhi,  meva-sabzavot,  dukkakli,  texnik 

ekinlar,  o‘rmon,  manzarali  o‘simliklar  ,  moyli  o‘simliklar  zararkunandalari 

hisoblanadi.[48,55,61] 

Bargxo‘rlar  oilasi  qattiq  qanotlilar  turkumi  ichiga  eng  turlarga  boy  oila 

hisoblanib,voyaga  yetgan  bargxo‘rlar  tanasi  tuxumsimon,  slindirsimon, 

yumaloq,  tana uzunligi enidan 1,5- 2 marta ziyod bo‘ladi. Ustki qismi bo‘rtiq, 

yalang‘och  yoki  tuk,  tangachalar,  tikonchalar  bilan  qoplangan.  Tana  qoplami 

rangi xilma xil, ba‘zida metall yaltiroqligiga ega, tanasida sariq, qizil, yoki qora 

rasmli      bargxo‘rlarni  uchratish  mumkin.  Boshi  kichik      biroz  yelka  oldi 

bo‘limiga  qarab  siqilgan  kam  hollarda    osilgan.  Qalqon  burunlarda  

(Cassidinae)da  yelkasi  yelka  oldi  bo‘limi  bilan  qoplangan    va    yuqoridan  

ko‘rinmaydi.  Ko‘zlari  bo‘rtiq,  yumaloq,  tomoq  choki  yaxshi  rivojlangan  ichki 

chetlarida  o‘yma  bor    ba‘zan  o‘ymasiz.  Mo‘ylovlari    11  bo‘g‘imli    ba‘zan    9 

yoki 10  bo‘g‘imli, odatda tanasining  yarmidan kalta, tirik qo‘ng‘izlarda oldinga 

yoki  pastga  yo‘nalgan  cho‘tkasimon,  arrasimon,  ipsimon  yoki  uchlari  

yo‘g‘onlashgan    ko‘rinishida  bo‘lishi  mumkin.  Yuqori  labi  ko‘ndalang,  uning 

oldingi cheti o‘ymali, yoki egilgan.Mandibulasi ichki cheti kalta, o‘tkirlashgan 

uchli  yoki  tishchali.  Maksillasida  tishcha  va  o‘siqchalar    yaxshi  rivojlangan.  

Jag‘  paypaslagichlari  4-bo‘g‘imli.  Pastki  labi  3  -  bog‘imli    paypaslagichli, 

ko‘ndalang. Yelka oldi bo‘limi odatda ko‘ndalang, oldingi uchi siqilgan, chetlari 

mutloq  o‘tkirlashgan,  yon  o‘ymasi  bo‘lmasligi  mumkin.  Burchaklari  ajralib 

turadi va qalqonchali teshiklarga ega. Ichki qanoti erkin ba‘zida ustki qanotning 

---

 

13 

 

asoslari  yelka  oldi  qismidan  keng.  Ustki  tomoni  aralash    yoki  ko‘ndalang 

qatorlar  ko‘rinishida  nuqtalar  yoki  tikanchalar  bilan  qoplangan.Ba‘zi  hollarda 

ustki  qanot  qisqargan  yoki  bargxo‘rlarning  qanotlari      yaxshi  rivojlanmagan, 

ko‘pgina guruhlarida  ularning turli  darajadagi    reduksiyasini   ko‘rish  mumkin. 

Ko‘krakning oldingi  segmenti u darajada  zich birikmaydi. Yelka oldi qismi va 

old  bo‘g‘imi    orasidagi  to‘sig‘i    keng.  Oldingi    tirqish  berk,  ochiq  yoki  yarim 

ochiq.  Yelka  oldi  episternalari  epimerlari  bilan  qo‘shilgan.O‘rta  ko‘krak 

kalta,keng,uchburchak  epimerali.Oldingi  qismi  bo‘rtiq  yoki  chetlari  tekis 

bo‘lishi  mumkin.  Episterna  va  epimeralari  alohida  choklar  bilan  ajratilgan. 

Episternalar  uzun  va  ingichka,  keying  uchi    siqilgan  epimeralari  kichik, 

uchburchak, ba‘zida ustki qanoti epiplevralari bilan qoplangan.  O‘rta va oxirgi 

to‘siq    bir-  biriga  qo‘shilmagan.  Qorni  5  ta  aniq  bilinib  turadigan  sternitli, 

tergitlari  6-8  ta,  oxirgi  tergit  kuchli  skeletlashgan  Birinchisi  va  oxirgisi      juda 

yirik.  Ustki  qanotida  to‘g‘ri  nuqtali  qatorlar  bo‘lib,  epiplevrasi  yaxshi 

rivojlangan. Qanotining tomirlanishi kantarid tipda,  oldingi chanoq chuqurchasi 

yopiq, ochiq yoki yarimochiq bo‘ladi. [7,8,13,14,35,62,63,70]  

Erkak  bargxo‘rlar  urg‘ochisidan  kichik  va  kelishgan,  mo‘ylovi  kuchli 

rivojlangan, panjasi uzun bo‘lishi bilan alralib turadi. Panja segmentlari yo‘g‘on 

bazida  qorin  sternitlari  o‘zgaradi.  Ayrim  turlarining  erkaklarida  maxsus  bezlar 

paydo  bo‘ladi.  Urg‘ochisining oxirgi qorin  sterniti  yumaloq-  uchburchaksimon 

yoki  konussimon,  bazida  tuxumsimon  uymaga  ega.Erkaklarida  esa  u 

o‘tmaslashgan to‘mtoq yoki uchburchakli. Bundan tashqari barxo‘rlarning rangi 

ham  turlicha  bo‘lib,pigmentga  bog‘liq  bo‘lmasdan,  tana  qoplamining  optik 

xususiyatiga  bog‘liq.Ularning  ayrimlaridagi  yorqin  yaltiroq  rang  kutikulaning 

nozik  ustki  qatlamlarida  joylashgan  va  unga  tushgan  yorg‘lik  qaytib, 

tushayotgan nur ko‘rinishini aks etadi. 

Oyoqlari kalta yoki biroz uzun, oldingi soninig keying qismi norma yoki 

biroz  yo‘g‘onlashgan.Tovoni  silindrik  yoki  uchga  tomon  kengaygan,  ba‘zida 

tashqi cheti o‘ymali va tishchali. Panjasi yashirin besh bo‘g‘imli, 4 bo‘g‘inlidek 

---

 

14 

 

ko‘rinadi haqiqiy  4- bo‘g‘in reduksiyalangan. Panjansining 3 bo‘gini   o‘ymali 

yoki uchi 2 bo‘lakli, tirnoqlari ajralgan. Oddiy yoki asosi tishchali.[54,56,62] 

  Ovoz  aparati  hamma  kenja  oilalarda  ham  uchrayvermaydi,  yelka  oldi 

ko‘krakning keyingi qismi pigidiylarida joylashgan.[48]  

Erkagining  jinsiy  aparati  tashqi  qismining  tuzilishi  turlarning  eng  yaxshi  

tashxis  belgisi  hisoblanadi.Urg‘ochilik    sistemasining  sistematika  uchun 

ahamiyati kam.Urg‘ochisi yirikroq.