О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

1. O`lkashunoslikning turlari
 
O`lkashunoslik  uch  turga  bo`linadi:  1)  ilmiy,  ya`ni  davlat  o`lkashunosligi;  2)  jamoat 
o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala turi o`zaro bir-biriga 
aloqador bo`lib, biri ikkinchisini to`ldiradi.
 
Davlat o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish 
hamda  ulardan  foydalanish  qo`mitasi,  muzeylar,  respublika  Fanlar  akademiyasi  qoshidagi  tarih 
arxeologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shug`ullanadi.
 
Jamoag o`lkashunosligi  qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat hududidagi tarixiy 
obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda istiqomat qilib turgan 
xalqlarning  kelib  chiqishlari  (etnogenezi),  urf-odatlarini  o`rganadi  hamda  ilg`or  mehnatkashlar, 
Mehnat  qahramonlari  xotirasini  abadiylashtirish  uchun  haykallar,  mangu  olovlar,  hurmat 
taxtalari  tashkil  qiladi.  Bundan  tashqari  jamoat  o`lkashunosligiga  mustaqil  ravishda  tanga 
pullarni  o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a  
(gerb)larni  o`rganuvchilar  —  geraldistlar,  tosh,  metall,  sopol  va  yog`ochdagi  yozuvlarni 
o`rganadigan  olimlar-epigrafistlar,  eski  asbob-uskunalar  va  qurol-aslaha  hamda  shu  kabi 
narsalarni to`plovchilar ham uyushadi.
 
Maktab  o`lkashunosligi  esa  maktablarda  tarih  inson  va  jamiyat  fani  o`qituvchilarining 
bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning 
eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan 
holda  to`playdilar.  To`plangan  arxeologik,  etnografik,  toponimik  va  arxiv  hujjatlari  maktab 
o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi.
 
Maktab  o`lkashunosligi  ta`lim-tarbiyani  turmush,  ishlab  chiqarish,  yangi  jamiyat  qurish 
tajribasi  bilan  uzviy  bog`liq  holda  o`rganadi.  O`qitish  jarayonida  o`lka  materiallaridan  o`rinli 
foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod 
qilishga  bo`lgan  qiziqishini  orttiradi  va  kelgusi  hayot  yo`lini  tanlab  olishga  yordam  beradi. 
Maktab o`lkashunosligi fanlar o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi hamda o`qituvchi zimmasiga 
katta  mas`uliyat  yuklaydi.  U  dastur  asosida,  o`z  a`zolarining  bilim  darajasi  hamda  ijodiy 
qobiliyatlarini hisobga olgan holda (iloji boricha mutaxassislarning maslahatlari va ko`rsatmalari 
asosida)  tadqiqot  o`tkazish  ishining  rejasi  va  ish  hajmi  hamda  uslubini  ishlab  chiqadi. 
O`lkashunoslikning butun muvaffaqiyati shu ishga raxbarlik qilayotgan o`qituvchining bilimiga 
va tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi og`zaki va 
yozma  manbalarni  muntazam  o`rganish  bilan  birga  o`quvchilarning  ota-onalari,  keksalar, 
o`lkashunoslik  tashkilotining  xodimlari  bilan  suhbatlar  olib  borib,  pedagogik  mahoratini  ishga 
solsa, o`quvchilarning faolligi  ortib  boradi,  o`tilgan materiallarni to`liq o`zlashtirish  bilan birga 
uni hayotga xam tatbiq qila boshlaydi. Natijada o`quvchilarning puxta bilim olish bilan birga o`z 
o`lkasiga  bo`lgan  mehr-muhabbati  ortadi  va  tarixiy  tasavvuri  hamda  tarixiy  tushunchasi 
shakllanib boradi.
 
Maktab o`lkashunosligi ikkiga bo`linib, o`quv jarayonida (o`quv dasturi asosida) va 
dasturdan tashqari (maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan holda) amalga oshiriladi. 
O`quv  jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik ishlari ham   ikki maqsadni 
ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik, etngorafik, toponomik, qo`lyozma 
asarlar va arxiv xujjatlari asosida o`rganish va o`lkashunoslik materiallarini bir tizimga solish; 
ikkinchisi — to`plangan o`lkashunoslik materiallaridan tarix hamda inson va jamiyat 
darslarida foydalanish. Sinfda olib boriladigan o`lkashunoslik ishlariga barcha o`quvchilariing 
ishtirok etishi majburiydir. Maktabdan tashqari olib boriladigan o`lkashunoslik ishlari, ya`ni 
sayohatlar, arxeologik ilmiy safarlarda O`zbekiston Fanlar akademiyasi tarix hamda 
arxeologiya institutining tavsiyasi bilangina shu ishga layoqatli o`quvchilar ixtiyoriy ravishda 

---

 
5 
ishtirok etadilar. Maktab o`lkashunosligi tarix hamda inson va jamiyat fanlaridan olgan 
bilimlarni oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi. 
Maktab  o`lkashunosligi  tarixiy  obidalarni  saqlash  va  himoya  qilish,  qadimiy 
manzilgohlarni  topishda  ham  katta  rol’  o`ynaydi.  U  jamoa  bo`lib  yashash,  ishlash  va  ijod 
qilishga  o`rgatadi.  O`quvchilarda  sinchkovlik,  tirishqoqlik,  tevarak-atrofga  havas  bilan  boqish, 
tadqiqotga qiziqish, Vatanni sevish va uni ardoqlash hislari shakllanib boradi.
 
Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga mehr uyg`otish bilan birga, 
ularni estetik ruhda tarbiyalashga xdm munosib hissa qo`shadi.
 
Vatanga  bo`lgan  mehr  tuyg`usi  o`z  o`lkasini  o`rganishdan  boshlanadi.  Maktab 
o`lkashunosligida ana shunday tuyg`u shakllanadi.
 
 
2. Tarixiy o`lkashunoslikning rivojlanishi. 1917 yilga qadar o`lkani o`rganish masalasi. 
Rus  olimi  M.  V.  Lomonosov  o`z  o`lkasini  mukammal  o`rganish  maqsadida  1761  yili  30 
savoldan  iborat  javob  varaqasi  tuzib,  aholi  o`rtasida  tarqatgan  edi.  Ayni  vaqtda  bu  bilan 
o`lkashunoslik  faniga  asos  solingandi.  O`lkani  o`nganish  masalasi  O`rta  Osiyo,  shu  jumladan 
O`zbekiston  hududida  Rossiyadan  anchagina  keyinroq,  ya`mi  XIX  asrning  ikkinchi  yarmidan 
boshlanadi.
 
Rus  olimlari  O`rta  Osiyoning  chorizm  tarafidan  bosib      olishidan      ancha      ilgari      bu  
o`lkani      o`rganish  bo`yicha  bir  qancha  ishlar  qilgan  edilar.  Biroq,  XIX  asrning  birinchi 
yarmidagi  o`lkani  o`rganish,  ya`ni  mahalliy  tarixchilik  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy 
hayotdagi biqiqliqka mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan 
feodal  sinfining  manfaatlari,  xonlar  va  ular  sulola-sining  taxtga  egaligi  va  «odilligi»ni 
mafkuraviy  jihatdan  asoslash  uchun  foydalanib  kelindi.  Saroy  tarixchilari  o`zlarining  asosiy 
e`tiborlarini  siyosiy  voqeliklarni  xonlarning  faoliyati  va  o`z  raqiblari  ustidan  qozongan 
g`alabalarini ko`klarga ko`tarib maq-tash, saroydagi an`analarni tasvirlashga qaratdilar. CHunki 
zamon o`zi shunaqa edi. Natijada bu davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan 
bir  qadar  ajralib  qoldi.  X—XV  asrlardagi  mahalliy  tarixchilar  Muhammad  Narshaxiy,  Tabariy, 
Rashididdin,  Nizomiddin  Jomiy,  Abulg`ozixon  va  boshqalarning  asarlari  o`zining 
mazmundorligi,  faktik  materialga  boyligi  bilan  bu  davrda  yozilgan  tarixiy  asarlardan  sezilarli 
darajada  ajralib  turadi.  SHarqshunos  A.  A.  Romaskevich  Rashididdinning  «Jome  ut-tavorix» 
nomli asari ustida so`z yuritar ekan, haqli ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan 
muhimligini ko`rsatib, biz bu asardan keyin eron tarixchiligida voqealarni bu xilda bayon qilish 
uchun  bo`lgan  intilishni  ko`rmaymiz,  deb  yozgan  edi.  Bu  O`rta  Osiyo  tarixchiligiga  ham  xos 
narsa  edi.  SHunday  qilib,  XIX  asrning  birinchi  yarmida  tarix  fani  ham,  boshqa  fanlar  singari, 
hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qildi.
 
X1X asrning 30-yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-
muluk»  nomli  asar  o`sha  davr  tarixiy  manbalaridan  biri  hisoblanadi.  Bu  asar  fors-tojik  tilida 
yozilgan  bo`lib,  unda  qadimgi  zamonlardan  to  XIX  asrning  30-  yillarigacha  bo`lgan  Buxoro 
amirligidagi  siyosiy  voqealar  bayoni  beriladi.  Asarda  saroy  voqeliklari,  xukmron  sinflar  tarixi, 
o`zaro  urushlar,  unda  erishilgan  g`alabalar,  xonlikning  keyingi  sulolasining  genealogiyasi 
(nasabnomasi)  ifodalanib,  jamiyatning  rivojlanishida  asosiy  kuch  bo`lgan  xalq  ommasining 
ahvoli, uning tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan 
intilishni deyarli ko`rmaymiz.
 
YAna  o`sha  davrda  fors-tojik  tilida  yozilgan  ikkinchi