О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

qotlardan 
ba`zi  birlari  o`zlarining  ko`p  yillik 
tarixiga,  o`
z  urf-odatlari,  xususiyatlari, 
turmush tarziga ega bo`lgan million-million O`rta Osiyo xalqlari 
ommasini e
kspluatatsiya qilish 
tizimini to`g`ridan-to`g`ri 
uyushtirishga 
yordam berishi lozim edi.
 
Tabiiy  boyliklari,  madaniy  merosi  g`oyat  boy  bo`lgan  va  kam 
tekshirilgan  ushbu  o`
lka 
rus  ziyolilarining  ta
raqqiyparvar  qismini 
juda  qiziqtirardi.  Mashhur  rus  zoologi, 
zoogeografi 
va  sayyohi,  darvinizmning  e`tiqodli 
tarafdorlaridan 
bo`lgan  N.A.  Severtsov  (1827  —  1886) 
Turkistonning  ko`p
  joylarini  fizik-geografik  jihatdan  o`rganishda,  jumladan,  Pomir  tizma 
tog`larining orografiyasini o`rganishda ko`p mehnat va kuch sarf qildi. N. A. Severtsov sayohati 
vaqtida zoologiya, botanika, mineralogiya va paleontologiyaga oid juda qimmatli kollektsiyalar 
to`pladi.
 
Mashhur rus geografi P. P. Semyonov-Tyan’shanskiy (1827—1914) O`rta Osiyo, ayniqsa 
Tyanshan’ tizma tog`larining geografik o`rganilishiga asos  soldi. Uning to`plagan ma`lumotlari 
asosida  Tyanshanda  Al’p  muzliklari  mavjudligi  masalasi  ijobiy  hal  qilindi,  nemis  geografi 
Gumbol’dtning  Tyanshandagi  vulqon  hodisalari  h,aqidagi  fikrlari  rad  qilindi.  Tyanshanni 
tekshirish rus geografiya fanining eng muhim xizmatlaridan biridir.
 
Rus  tabiatshunosi  va  sayyohi  A.  P.  Fedchenqo  (1844—1873)  Turkiston  tabiatini 
o`rganishda katta rol’ o`ynadi. U Farg`ona vodiysi bilan Oloyni birinchi marta tekshirib chiqdi; 
Oloy  orqasidagi  tizma  tog`lar  va  uning  eng  baland  cho`qqioini  ochish  sharafi  ham  unga  nasib 
bo`lgan, u Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni ham tekshirib chiqqan»:
 
Geolog  va  geograf  I.  V.  Mushketovning  (1850  —  1902)  ilmiy  xizmatlari  x.am  katta. 
SHimoliy Tyanshan tizma tog`i orografiyasining. geologik asoslarini dastlab u ko`rsatib berdi. U 
Turkistondagi  ko`pgina  foydali  qazilma  konlarini  ta`riflab,  Turkiston  minerallarining  dastlabki 
ro`yxatini  tuzib  chiqdi.  1877—1879  yillarda  Mushketov  geologik  tekshirish  ishlarini  bajarish 
maqsadida Oloy, Pomir, Buxoro, Hisorga, Amudaryo bo`ylab va Qizilqumga sayohat qildi. 1880 
yilda  esa  Zarafshon  muzligiga  ilmiy  safar  uyushtirdi.  Mushketov  1881  yilda  (G.  D. 
Romanovskiy bilan birgalikda) Turkistonning birinchi geologiya xaritasini tuzdi. U O`rta Osiyo 
geologiya  tuzilishining  birinchi  ilmiy  kontseptsiyasini  taklif  qildi,  uni  o`rganish  bosqichlarini 
ko`rsatib berdi. I. V. Mushketov o`z tadqiqotlarini va Turkistonni o`rgangan boshqa olimlarning 
ilmiy  ishlarini  o`zining  mashhur  «Turkistonning  geologiya  va  orografiya  ta`rifi» 
monografiyasida  umumlashtirgan.  Bu  monografiyaga  yozilgan  katta  muqaddima  tarixshunoslik 
nuqtai nazaridan yondoshilgan «O`rta Osiyoni o`rganish tarixi»ga ilova qilingan.
 
O`rta  Osiyo  tuprog`ini  o`rganishda  h,am  rus  tadqiqotchilari  ko`p  mehnat  sarf  qilishgan. 
Mashhur  rus  olimi,  hozirgi  zamon  ilmiy  tuproqshunosligiga  asos  solgan  V.  V.  Dokuchaev 
(1846—1903)  o`zining  ko`pgina  asarlarida  bu  sohada  dastlabki  (1898  yilda)  ma`lumotlarni 
bergan.
 
Harbiy  topograflar  ham  qunt  bilan  unumli  ishlar  qilganlar,  Turkiston  harbiy  topografiya 
bo`limi  tuzilganga  qadar  (1867  yil)  o`lka  topografiya  jixdtidan  qariyb  butunlay  o`rganilmagan 
edi.  Faqat  Kaspiy  va  Orol  dengizi  sohillarida,  Sirdaryo  va  Amudaryoning  etak  tomonlari, 
Balxash ko`li sohillari va boshqa ba`zi joylarda bir qadar aniq yarim instrumental va ko`z bilan 
o`lchangan  tasvirga  olishlar  o`tkazilgan  edi,  xolos.  Harbiy  topografiya  bo`limi  oldida  tabiiy 
kontrastlari  bir-biridan  keskin  farq  qiladigan  juda  katta  hududni  keng  ko`lamda  suratga 
tushirishdek mashaqqatli vazifa turardi. Bo`lim «xizmat yuzasidan lozim bo`lgan» ba`zi bir zarur 

---

 
9 
xo`jalik  va  harbiy  ehtiyojlarni  ta`minlash  bilan  cheklanib  qolmasdan,  O`rta  Osiyoning  bosh 
xaritasini tuzish ishiga kirishib ketdi.
 
Turkiston  bosib  olingandan  keyin  o`lkani  xaritaga  tushirish  va  iqlimini  o`rganish  uchun 
ilmiy baza  yaratish  masalasi  tug`ildi.  1867  yilda  Toshkent  meteorologik  markazi  tuzildi,  bir oz 
vaqtdan keyin shunday markazlardan bir qanchasi boshqa erlarda ham vujudga keldi.
 
Toshkentda  falakiyotshunoslik  rasadxonasi  yaratish  yuzasidan  tayyorgarlik  ishlari  olib 
borildi  va  1874  yilda  Russiyadagi  eng  qadimgi  Pulkovo  rasadxonasi  xodimlarining  yordami 
bilan  shunday  rasadxona  ochildi.  SHart-sharoitning  qiyinligiga  qaramay,  bu  sohada  katta 
yutuqlar qo`lga kiritildi. Rasadxonaxodimlari hozirgi O`rta Osiyo respublikalari hududida qariyb 
870  falakiyot  manzillarini  aniqladilar.  Rasadxona  xodimlari  o`z  tashabbuslari  bilan  ilmiy-
tekshirish ishlari olib bordilar. I. I. Pomerantsevning Farg`ona vodiysida geoid shakli ustida olib 
borgan  tekshiriolari  (1896  yilda),  D.  D.  Gedeonovning  Toshkent  kengligining  o`zgarishi 
haqidagi dadqiqotlari (1895 — 1896 yillarda) diqqatga sazopordir. Biroq kadrlar etishmasligi va 
ajratilgai