О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
jarayonini  o`rganishda  etnograflardan  V.G.Moshkiva,
 
K.L.Zadixina,  B.X.Karmisheva, 
K.SHoniyozov,  T.Fayzievlarning  ilmiy  ishlari  ham  diqqatga  sazovordir.  Millatlarning 
yaqinlashuvi  masalasini  falsafiy  jihatdan  yoritishda  Q.Honazarov  ham  ba`zi  tadqiqotlar 
o`tkazgan  edi.  O`zbek  etnografiya  guruhlaridan  loqay,  qorliq,  qurama,  SHimoliy  Xorazm  va 
Zarafshon  vodiysida  yashovchi  ayrim  qabilalar  ancha  mukammal  o`rganilgan.  etnografiya 
guruhlarini,  asosan,  tarixiy-qiyosiy  uslub,  etnografiyaga  oid  xaritalar  yordamida  o`rganish 
muhim ahamiyatga ega.
 
Jamiyatda ro`y  berayotgan har  bir  voqea negizida moddiy  ne`matlar  ishlab  chiqarish  
yotganligini  e`tiborga olib, xalqlarning xo`jalik faoliyatini o`rganish xam muhimdir.
 
Hunarmandchilik  o`zbeklarning  eng  qadimgi  va  asosiy  xo`jalik  kasblaridan  biri  bo`lib 
hisoblanadi.  Hunarmandchilikni  o`rganishda  xalq  ijodkorligiga  zo`r  e`tibor  qilinishi  tabiiy 
miskarlik,        zargarlik,  kulolchilik,  yog`och,  ganch  va  marmar  o`ymakorligi,  gilamchilik, 
kashtachilik   singari   an`anaviy   nozik   san`at   faqag etnograflarnigina emas, balki shu bilan 
birga juda ko`p san`atshunos tadqiqotchilarning ham diqqatini ko`pdan beri jalb qilib kelmoqda. 
Hamdo`stlik davlatlarida, shu jumladan, O`rta Osiyoda olib borilgan arxeologiyaga oid qazishlar 
nafis  zargarlik  ishlari  bilan  milodimizdan  avvalgi  III-II  ming  yilliklarda  shug`ullanganliklari   
ma`lum      bo`ldi.      Zargarlik,      ayniqsa,      Grek  Baqtriya        podsholigida,      Xorazm,        Buxoro,    
Samarqand, Xiva,   Qo`qon,   SHahrisabz   va   boshqa   hududlarda   rivojlangan. Zargarlikda 
quyish,  bolg`alab (zarb  berib) ishlash,   hallash   (oltin va kumush suvi berish),  uyib,  bo`rttirib 
naqsh yasash, bosib (siqib) naqsh solish kabi usullardan foydalanganlar.
 
Farg`ona shevalarining kasb-hunar leksikasiga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlar ham o`zbek 
hunarmandchiligini etnografik jihatdan o`rganishda muhim  manba bo`la oladi. Bu tadqiqotlarda    
xususan Sobirjon  Ibrohimovning asarlarida kulolchilik,  tandirchilik,  shuvoqchilik,  degrezchilik, 
ijtimoiy sohalaridagi ish jarayoni juda ko`p maxsus atamalar ancha batafsil tahlil qilingan.
 
O`zbek  xalqining  eng  qadimiy  va  an`anaviy  kasb-korlaridan  biri  dehqonchilikdir. 
Dehqonlarning  xo`jalik  faoliyati,  ijtimoiy  iqtisodiy  munosabatlari,  dehqonchilik  bilan  bog`liq 
urf-odatlarini o`rganish ularning rivojlanish bosqichlarini tasavvur qilishga yordam beradi.
 
Xalqlarning  milliy  xususiyatlari  ularning  uyi,  uy-ro`zg`ori  va  jihozlari,  kiyim-kechak  va 
taomlarida  ayniqsa  yorqin  ifodalanadi.  SHuning  uchun  ham  moddiy  madaniyat  etnograflarning 
diqqat markazida turadi.
 
Ayniqsa,  o`zbek  xalqining  kiyim-kechaklarini  o`rganish  etnografiya  jihatidan  ancha 
muhim  ahamiyatga.  ega.  Ular  asosida  o`zbek  xalqining  madaniy  saviyasini,  u  yashagan 
geografik  muhitni  bir  qadar  belgilash  mumkin.  O`zbek  an`anaviy  moddiy  madaniyati  tobora 
chuqur  o`rganilmoqda.  Ayniqsa,  respublika  viloyatlari  aholisining  o`ziga  xos  milliy  kiyim-
kechaklarining etnografiya atlas xaritasi tuzilgan. Bu atlaslar o`zbek etnografiyasini o`rganishda 
muhim qo`llanma bo`lib xizmat qiladi.
 
Bu  o`rinda  Rossiya  Fanlar  Akademiyasining  tashabbusi  bilan  «O`rta  Osiyo  va 
Qozog`istonning tarixiy-etnografik atlasi»ning yaratilishi juda katta ahamiyat kasb etdi.
 

---

 
47 
O`zbek  xalqining  ma`naviy  turmushini  tadqiq  qilishda  etnograflardan  tashqari 
fol’klorchilar va san`atshunoslarning ham xizmatlari bor. O`zbek xalq teatri, ayniqsa drama teatri 
hamda  origyogaal  janrlardan      biri      bo`lgan      qo`g`irchoq      teatri      haqida      asarlar  yaratildi.   
o`zbek   xalq   musiqasi   xalq   o`yinlari   ko`p tadqiqotchilar diqqatini o`ziga jalb qildi.
 
O`zbek  xalqining  juda  boy  va  rang-barang  og`zaki  ijodini  o`rganish  uning  etnografiyasi 
bilan  bevosita  bog`liq  bo`lgani  tufayli  fol’klor  materiallarida  ham  muhim  etnografiyaga  oid 
lavhalar  to`plandi.  O`zbekiston  Fanlar  Akademiyasi  Til  va  adabiyot  instituti  fol’klor  bo`limi 
hujjatxonasida  ko`p  yillik  ilmiy  safarlar  natijasida  to`plangan  xalq  ijodining  boy  merosi 
etnografiyaga oid muhim manba bula oladi.
 
O`zbek etnograflari so`nggi yillarda respublikamizda   yashovchi   kolxozchi dehqonlar va 
ishchilarning hozirgi turmushi va madaniyatini jamoa ravishda o`rganishga katta e`tibor berdilar. 
1950  —  1953  yillar  davomida  O`zbekiston  Fanlar  akademiyasi  Tarix  va  arxeologiya  instituti 
tomonidan  Namangan  viloyati  YAngiqo`rg`on  (CHortoq)  rayoni  kolxozlarida  o`tkazilgan 
etnografiyaga  oid  ilmiy  safarlarda  muhim  ma`lumotlar  to`plandi.  Bu  ma`lumotlar  asosida 
yozilgan  O.A.Suxareva  va  M.A.Bekjonovaning  «Oyqiron  qishlog`ining  o`tmishi  va  hozirgi 
turmushi»  degan  asarida  Oyqiron  qishlog`ining  qisqacha  tarixi,  aholisining  o`tmishidagi  etnik 
tavsifi, kasb-hunari, er egaligi va tavsifi munosabatlari, 1917 yildan keyingi tarixiy o`zgarishlar, 
kolxozchilarning  madaniy-maishiy  turmushi  aks  ettirilgan.  Kitobda  jamoa  xo`jaligidagi 
oilalarning  shakllanishi,  oilaviy  munosabatlar  va  turmushiga  alohida  e`tibor  berilgan.  Bunday 
ilmiy safarlar  respublikaning ko`pgina viloyatlarida o`tkazildi.  O`zbekiston etnograflari qishloq 
xo`jaligi  mashinasozligi  sanoatida  band  bo`lgan  o`zbek  ishchilari  turmushini  bir  necha  yil 
davomida  kuzatib  qimmatli  ma`lumotlar  to`pladilar.  Bu  ma`lumotlar  asosida  yozilgan 
etnografiyaga  oid  maqola  va  sanoat  ishchilarining  shakllanishi  tarixiga  bag`ishlangan  muhim 
ilmiy ishlar diqqatga sazovordir.
 
So`nggi  yillarda o`zbek ishchilar sinfining maishiy va madaniy hayotini aks ettiruvchi bir 
qator  ilmiy  ishlar  maydonga  keldi.  O`zbekistonda  yashayotgan  boshqa  qardosh  xadqlar 
etnografiyasini o`rganishga ham katta ahamiyat berilmoqda.
 
O`zbekiston  taryxiga  oid  ko`p  jildlik  yirik  ilmiy  asarning  etnografiyaga  bag`ishlangan 
bo`limlari  fanning  so`nggi  yutuqlari  asosida  mutaxassis  tadqiqotchilar  tomonidan  yozilgan 
«Jahon  xalqlari»  turkumida  bosilib  chiqqan  ikki  jildlik  «O`rta  Osiyo  va  Qozog`iston  halqlari» 
nomli  mukammal  ilmiy  asar  deyarli  butun  etnografiyaga  oid  tadqiqotlarning  yutuqlarini  o`zida 
mujassamlashtirgan.  etnografiya  sohasida  bunday  yirik  tarixiy  asarlarni  yaratishda  mahalliy 
tadqiqotchilar  faol  ishtirok  qilgan  edilar.  Asarning  «O`zbeklar»  nomli  bobini  yozish  va  tahrir 
qilishda  mahalliy  etnograflardan  O.A.Suxareva,  M.A.Bekjonova,  I.  Jabborov  va  boshqalar 
qatnashganlar.
 
O`zbek  xalqi  etnografiyasini  o`rganish  sohasida  erishilgan  yutuqlar  —  mahalliy 
tadqiqotchilarni yangi, umumiylashtirilgan yirik ilmiy asar yozishga undadi. Mahalliy mualliflar 
tomonidan  tayyorlangan  ma`lumotlar  1972  yildan  boshlab  O`zbekiston  etnograflarining  ilmiy 
to`plamida  yoritila  boshlandi.  1917  yildan  ilgari  va  undan  keyin  o`tkazilgan  ko`p  sonli 
ma`lumotlar  ilmiy  safarlar  etnografiyalarga  oid  har  xil  buyumlarning  to`planishiga  imkon 
tug`dirdi.  Hozirgi  kungacha  to`plangan  bu  boy  ashyolar  respublikaning  muzeylarida,  ayniqsa, 
Toshkent,  Samarqand,  Xiva,  shuningdek,  Moskva  va  Sankt-Peterburg  muzeylarida  saqlanib 
kelinmoqda.
 
SHunday  qilib  o`zbek  xalqining  etnografiyasini  o`rganish  yuqori  bosqichga  ko`tarildi  va 
ajoyib yutuqlarni qo`lga kiritdi.