O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

Baholash  natijalarini  qayd  qilish

. 

Fandan  talabalarning  bilimini  baholash 

shu kunning o‗zida (yozma ish shaklida amalga oshirlgan hollarda  3 kundan ko‗p 

bo‗lmagan muddatda) akademguruh jurnalida qayd etib boriladi. Talabanazorat turi 

o‗tkazilgan  vaqtda  uzrli,  sabablarsiz  qatnashmagan  hollarda  akademguruh 

jurnaliga ―0‖ belgisi yozib qo‗yiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

330 

 

TARQATMA MATERIALLAR 

1-topshiriq: Tadbirkorlik va hayotqonunlari 

Har  qanday  tadbirkor  o‘z  ishini  boshlar  ekan,  u  tadbirkorlik  faoliyatini 

muvaffaqiyatli  yuritish  uchun  o‘zidagi  bor  bilim,  saviya,  tajriba  va  pul 

mablag‘larini  ishlatadi.  Bunda  u  ko‘pincha  o‘zining  xayot  tajribasiga,  o‘qigan 

o‘quv muassasasida olgan bilimlariga, ota-onasidan yoki yaqin insonlaridan bilib 

olgan  bilimlar  majmuasiga  va  qandaydir  etik  qoidalarga  rioya  qiladi.  Lekin 

ko‘pincha  tadbirkorning  ishi  hozirgi  paytdan  ko‘ra  muvaffaqiyatli  bo‘lishi  va 

yanada rivojlanishi uchun buning o‘zi aslo etarli bo‘lmaydi. Haqiqatan ham bizga 

ma‘lum  bo‘lgan olti ming  yil  davomidagi  insoniyat  tarixida barcha insonlar  o‘z 

ota-onalaridan  va  ustozlaridan  turli  xil  bilim  hamda  ko‘rsatmalar  olganlar  va 

buning  natijasida  hayot  tajribasiga  ega bo‘lganlar,  oldilariga  juda  katta  niyat  va 

orzular  qo‘yganlar  hamda  juda  katta  narsalarni  orzu  qilganlar.  Ammo,  ming 

afsuski,  ularning  tug‘ilganliklari  va  orzulari  haqida  qabr  toshidan  boshqa  hech 

nima qolmagan. Muvaffaqiyatga erishish yo‘l-yo‘riqlari haqida juda ko‘p kitoblar 

yozilgan,  anjumanlar  va  seminarlar  o‘tkazilgan,  unda  katta  muvaffaqiyatga 

erishgan  insonlar  o‘zlari  haqida  to‘lqinlanib  gapirganlar,  lekin  biznesda 

muvaffaqiyatga  erishishning  qandaydir  tayyor  qoidalari  yoki  qandaydir  retsepti 

hali  yozib  chiqilmagan.  Ba‘zilar  muvaffaqiyatga  o‘z  do‘stlaridan  va  oilalaridan 

ajralish  hisobiga,  kimdir  esa  o‘z  hayotini  garovga  qo‘ygan  xolda  erishadilar. 

Ba‘zilar  uchun  esa  muvaffaqiyatga  erishish  va  boylik  orttirish  orzusi  umr 

davomida ezgu va shirin orzuligicha qolib ketaveradi. Ba‘zilar esa boy bo‘lishadi, 

lekin  oldingi  kambag‘al  paytlaridagi  oilaviy  baxtni  va  xotirjamlikni  topa 

olishmaydi. Biz Sizga  muvaffaqiyatga erishish yoki boylik orttirish kaliti tayyor 

xolda  taqdim  etilmaymiz,  balki  unda  bu  yo‘lda  tadbirkor  qilishi  lozim  bo‘lgan 

ishlar qanday bo‘lishi kerakligini  ko‘rsatib o‘tamiz. Agar bu maslahatlarga amal 

qilinsa, Siz muvaffaqiyat kalitini qanday qilib topish mumkinligini o‘zingiz bilib 

olasiz,  so‘ngra  esa  bu  sehrli  kalitdan  foydalanib,  muvaffaqiyatga  eltadigan 

eshikni topishingiz va uni ochishingiz kerak bo‘ladi. Kitob hayotimizdagi voqea- 

---

331 

 

hodisalarga  ob‘ektiv  nazar  tashlashga,  maqsadlarni  aniqlashga,  ularga  erishish 

yo‘llarini  chamalashga  bo‘lgan  bir  urinish  bo‘lib,  ularni  baholash  Sizga  havola. 

Agarda  bu  muammolarga  har  kim  ham  aniq  va  ravshan  javoblar  topa  olsa,  bu 

albatta juda ajoyib holat bo‘lib, hayot yanada go‘zal bo‘lar edi. Lekin bir kimsa 

uchun  muvaffaqiyatga  erishish  yo‘li  bo‘lgan  echimlar  ikkinchi  kimsa  uchun 

batamom  muvaffaqiyatsizlikka  eltadigan  yo‘l  bo‘lishi  ham  mumkin.  Chunki  har 

bir  inson  o‘zicha  tanho,  aqli,  shart-sharoitlari  va  hayot  tarzi  ham  qaytarilmas 

bo‘lib yaratilgandir. Demak, bizning asosiy maqsadimiz - har bir insondagi ichki 

imkoniyatlarni uyg‘otishga harakat qilish va unda muvaffaqiyatga erishish kalitini 

topishga  so‘nmas  ishtiyoq  uyg‘otishdir.  Albatta  muvaffaqiyatga  erishish  uchun 

ma‘lum  bir  qoidalarga,  tartiblarga,  ko‘rsatmalarga,  ogohlantirish  va 

ehtiyotkorliklarga rioya qilish kerak bo‘ladiki, bunday tartib-qoidalar yoki boshqa 

so‘zlar bilan aytganda ―Biznes etikasi‖ jamiyatning har bir qatlamida, xududlarda 

va  mamlakatlarda  xilma-xil  ko‘rinishlarda  bo‘ladi.  Ammo,  afsuski,  texnokratik 

jamiyat rivojlanishi va uning turli sohalarga jadal kirib borishi bu muammolarga 

bag‘ishlangan  adabiyotlar  yaratishni  ancha  chegaralab  qo‘ydi  va  natijada 

mamlakatimizda  bunday  kitob  hamda  qo‘llanmalar  qisman  yoki  umuman 

yozilmadi  va  shuning  uchun  ham  kerakli  nushalarda  nashr  etilmadi.  Demak, 

shuning  uchun  ham  ko‘pchilik  bo‘lajak  tadbirkorlar  jamiyatda,  ishxonada,  chet 

ellik  tadbirkorlar  orasida,  boshqalar  bilan  o‘zaro  muloqotda  va  oilada  qanday 

qilib muomala qilish, o‘zini tutish, biznes suhbatni olib borish, janjalli holatlarga 

duch kelmaslik uchunnimalar  qilmoq kerak ekanligini oliy ta‘lim muasasasidagi 

ta‘lim  olish  jarayonida  yaxshi  anglay  olmaydilar.  Bu  esa  yana  boshqa  va  kerak 

bo‘lmagan  qo‘shimcha  muammolarni  keltirib  chiqarishga  sabab  bo‘ladi  hamda 

busiz  ham  murakkab  bo‘lgan  hayot  tarziga  salbiy  ta‘sir  qiladi.  Albatta, 

tadbirkorning  faoliyatidagi  va  jamiyatdagi  qiyinchiliklarini  faqatgina  to‘g‘ri 

muloqot  qoidalarni  yo‘qligi  bilan  izohlash  kulgili  bo‘lar  edi,  lekin  bu  samarali 

muloqot tartib-qoidalarining yoki biznes etikasining juda katta tarbiyaviy, ahloqiy 

va  insoniy  ahamiyatini  rad  qilish  ham  telbalik  bo‘lishi  tushunarlidir.  Xozirgi 

tadbirkorlik va ishbilarmonlik jadal sur‘atlar bilan rivojlanayotgan davrimizda biz 

---

332 

 

murakkab  insoniy  munosabatlarda  adashib  qolmasligimiz,  xatolardan  holi 

bo‘lishimiz,  insonni  va  uning  intilishlarini  yaxshi  tushunishimiz  hamda  his 

tuyg‘ularimizni  maqsadga  muvofiq  ravishda  jilovlab  olishimiz  uchun  bunday 

samarali  muloqot  tartib-qoidalari  yoki  biznes  etikasi  hayotiy  zarur  va  muhim 

bo‘lgan  bir  ashyoga  aylanib  borayapti.  Haqiqatan  ham  bizning  barchamizda 

o‘zimizga  xos  bo‘lgan  hayot  tarzimiz  tufayli  yuzaga  kelgan  ishonchsizlik, 

talabchanlik,  shubha,  qattiqqo‘llilik  va  nodo‘stona  munosabatlar  o‘zimiz  uchun 

ishimizni  rivojlantirishga  halaqit  beradigan  qandaydir  kishanga  aylanib 

bormoqda. Ushbu kitobda bular bilan bog‘liq muammolarning ko‘pchiligi ko‘rib 

chiqiladi  va  holis  nuqtai-nazardan  tahlil  qilinadi  hamda  tadbirkorning 

muvaffaqiyatga  erishish  uchun  nimalarga  diqqat-e‘tiborini  qaratishi  lozimligiga 

urg‘u  beriladi.  Bu  esa  har  bir  insonga  va  birinchi  navbatda  bizning  muhtaram 

hamyurtlarimizga ularning turfa xil murakkab muammolarini hal qilishga yordam 

beradi  deb  umid  qilamiz.  Sizlar  bu  ma‘lumotlarga  muhtojsizlar,  chunki  Siz 

hayotda  albatta  muvaffaqiyatga  erishishingiz  va  munosib  hayot  tarziga  ega 

bo‘lishingiz kerak. Bu ma‘lumotlar Sizni yana o‘ylashga, ijodiy fikrlashga majbur 

qiladi  va  ular  yangi  narsalar,  biznes  g‘oyalar  kashf  etishga,  o‘z  ijodiy 

potetsialingizni 

muvaffaqiyatgaerishishyo‘lidato‘lasafarbaretishuchunhayotiyzarurdir. 

Biz ishonamizki, ushbu ma‘lumotlar barchaga qandaydir darajada ko‘mak beradi 

va har kimga nima bilandir yordam beradi.  

Siz  tug‘ilganingizda  hech  bir  aybsiz,  beg‘ubor  inson  bo‘lasiz  va  Sizning 

bundan  buyon  rivojlanishingiz  oilangiz,  atrof-muhit  va  o‘zingizga  bog‘liq  bo‘lib 

qoladi. Biroz vaqtdan keyin o‘zingizni-o‘zingiz va aqlingizni taniysiz hamda endi 

Sizning  etuk  inson  bo‘lib  etishishingiz  va  kamolot  sari  yana  ham  dadilroq 

ravojlanishingiz  faqat  o‘zingizga  bog‘liq  bo‘lib  qoladi.  Buning  uchun  esa  ilm, 

bilim, mehnatsevarlik, tirishqoqlik kerak bo‘ladi. Agar insoniyat asrlar davomida 

yaratgan  bilimlarni  yaxshilab  o‘zlashtirib  olsangiz  va  ularni  amalda  qo‘llashga 

kuch-quvvat  va  imkoniyat  topsangiz,  boylik  Sizga  o‘z-o‘zidan  oqib  kelaveradi. 

---

333 

 

Shuning uchun ham ota- bobolarimiz ―

Sen pulning ketidan emas, balki pul sening 

ketingdanquvsin

‖ 

–

 

deb bekorga aytmaganlar. 

Biz  barchamiz,  talabalar  va  o‘qituvchilar,  ishchilar  va  hizmatchilar,  oddiy 

mulozimlar  va  katta  amaldorlar,  boylar  va  kambag‘allar,  yoshlar  va  qarilar, 

o‘qimishli  bo‘lganlar  va  kitob  betini  umuman  ko‘rmaganlar,  hammamiz  bu 

dunyoga  kelganimizdan  beri  bizga  ta‘sir  ko‘rsatayotgan  barcha  salbiy  va  ijobiy 

hodisalarning,  yaxshi  va  yomon  insonlarning,  oila  a‘zolarimizning,  ustozlarimiz 

va hayot tarzimizning in‘ikosimiz desak, hech ham yanglishmasak kerak. Bizning 

har  bir  xatti-harakatimiz,  fikrimiz  va  insonlar  bilan  aloqalarimiz  bizning 

shaxsimiz xususiyatlariga albatta ta‘sir qilgan. Har bir  ko‘rilgan  film,  o‘qilgan  

kitob,  televizion  ko‘rsatuv,  birinchisevgi, 

oilaviy  va  jamoa  suhbatlari,  muloqotlar,  Internet  ma‘lumotlari,  chatlar,  katta  va 

kichik g‘alabalar, o‘qish jarayoni, shubha va orzular, sayohatlar  – bular barchasi 

bizga  o‘zining  qandaydir  ta‘sirini  o‘tkazgan  albatta.  Bu  foniy  dunyoda  biz  kim 

edik-ku, kim bo‘ldik va keyin kim bo‘lishimiz mumkin, bular hammasi bizga o‘z 

ta‘sirini 

o‘tkazgan 

ma‘lumotlar 

majmuasi 

tufaylidir. 

Inson 

o‘z 

muvaffaqiyatsizliklarini  tashqaridan  axtarishga  moyil  bo‘ladi.  U  o‘z 

muvaffaqiyatsizliklariga sabab qilib kimnidir yoki nimanidir ko‘rsatishi mumkin. 

Masalan,  u  o‘z  muvaffaqiyatsizliklari  uchun  davlatni,  rahbarlarni,  hamkasblarni, 

hamkorlarini, inflyatsiyani, ob-havoni, hayot muammolarini, raqobatchilarni yoki 

qo‘shnilarni ayblashi mumkin. Lekin, bizga qachonlardir ta‘sir ko‘rsatgan hamda 

bizning hayotimizda yaxshi yoki yomon iz qoldirgan voqea-hodisalar va insonlar 

endi orqada qolgan. Agar bu hodisalar ancha oldin emas, balki kecha ruy bergan 

bo‘lsa ham, agar biz bunga izn bermasak, ular bizga aslo ta‘sir qila olmaydi. Biz 

uchun kattaroq ahamiyatga  molik bo‘lgani  -  kim  va  nimaning bugun  va bundan 

keyingi  kunlar  davomida  ta‘sir  qilishi  mumkinligidir.  Bizning  kim  ekanligimiz 

allaqachon amalga oshgan va rad qilib bo‘lmaydigan dalildir. Biz kelajakda kim 

bo‘la  olishligimiz,  bizga  qanday  imkoniyatlar  paydo  bo‘lishi  va  buning  uchun 

---

334 

 

nimalar qilishimiz kerakligigina muhimroq va hayotiydir. Shuning uchun o‘tmish 

yumushlari  va  hissiyotlari  bizning  kelajakda  erishishimiz  mumkin  bo‘lgan 

imkoniyatlarimizga  yuk  yoki  to‘siq  bo‘lishiga,  bizning  imkoniyatlarimizni 

kamaytirishga  yo‘l  qo‘yish  aslo  mumkin emas.    O‘tmishning  eng  katta  qimmati 

uning  saboqlarini  kelajakda  qanday  qilib  va  qanchalik  aql-farosat  bilan  ishlata 

olishimizdan  iboratdir.  Shuning  uchun  asosiy  niyatimiz  –  bizning  o‘tmishimiz 

bizning  kelajagimizni  yanada  quvonchli,  baxtli  va  rang-barang  qilish  uchun 

hizmatqilishidir. 

Agarda  kimdir  o‘zini  muvaffaqiyatga  erishishiga  loyiq  deb  bilsa  va  bir 

kunmas bir kun moliyaviy va ma‘naviy mustaqillikka erishishiga ishonsa, u xolda 

bu inson orqaga nazar tashlashni bas qilishi kerak va butun diqqat- 

e‘tiborini oldinga, ya‘ni, kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan katta va rang- barang 

imkoniyatlarga  qaratsin.  Bu  inson  tadbirkormi,  oddiy  insonmi  yoki  o‘quvchi-

talabami, o‘zining katta muvaffaqiyatlar sari zafarli yurishini hozirgi paytda unga 

ta‘sir  ko‘rsatayotgan  insonlar  va  shart-sharoitlarga  e‘tibor  berishdan  boshlasin 

hamda shu orqali kelajagi qanday bo‘lishini sarhisob qilishga o‘rgansin. Agarda 

atrofimizda  xuddi  oldingidagidek  qandaydir  toifa  odamlar  doimo  mavjud  bo‘lsa 

va  hayotimiz  tarzi  ham  shunga  yarasha  bo‘lsa,  bizning  kelajagimiz  ham  xuddi 

o‘tmishimiz singari bo‘ladi, albatta.