O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

2-МАVZU. FEODAL JAMIYATI VA UNING EMIRILIShI DAVRIDAGI 
IQTISODIY QARASHLAR 
 
Yangi  era  -  milodning  III  asridan  boshlab  Osiyoda,  milodning  V  asridan 
G’arbiy  Evropada  quldorlik  tuzumi  yangi  feodal  ishlab  chiqarish  usuli  bilan 
almashdi. 
Ammo quldorlik tuzumining qoldiqlari feodalizm va hatto kapitalizm davrida 
saqlanib  qoldi.  Masalan,  eng  rivojlangan  AQShda  quldorlik,  qullar  mehnatidan 
foydalanish  1861-1865  yillardagi  fuqarolik  urushidan  keyin  to'la  tugatildi. 
Markaziy  Osiyo,  xususan  Turkistondagi  qullik  davri  ham  shu  davrda,  ya'ni  o'lka 
Rossiya  tomonidan  bosib  olingach,  qonun  yo'li  bilan  taqiqlandi.  Ayrim  tarixiy, 
iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga ko'ra Evropaning asosiy qismida, jumladan Rossiyada 
qulchilik  ishlab  chiqarish  usuli  darajasiga  etmadi,  feodalizmga  o'tildi.  Tuzumda 
erga  xususiy  mulkchilik  mavjud  bo'lib,  bevosita  ishlab  chiqaruvchilar  bo'lgan, 
rasman  ozod dehqonlarni  ekspluatasiya  qilishga  asoslangan. Er egalari  - feodallar 
yoki  davlat  dehqonlardan 
barshchina 
(ishlab  berish), 
natural
  (mahsulot)  yoki 
pul 
obrogi
  (soliq)  sifatida  er  rentasini  olish  imkoniga  ega  edilar.  Shunday  qilib, 
feodalistik jamiyat yirik er egalari va mayda ishlab chiqaruvchilar - dehqonlarning 
hamkorligiga asoslangan.  
Qulga  nisbatan  erkin  dehqon  ishlab  chiqarishdan  xiyla  manfaatdor  bo'lgan, 
o'zining oilasi, ayrim ishlab chiqarish vositalariga, xo'jalik mustaqilligiga ega edi, 
shu  sababli  mehnat  unumdorligi  va  ishlab  chiqarish  kuchlari  ancha  o'sdi. 
Feodalizm  shu  jihatdan  avvalgi  ibtidoiy  jamoa  va  quldorlikdan  tarixan progressiv 
jamiyat  edi.  Ammo  bu  davrda  hali  ham  qoloq  texnika  mavjud  bo'lib,  ishlab 
chiqarish  kuchlarining  rivoji  sekin  borgan.  G’arbiy  Evropada  feodal  ishlab 
chiqarish  usuli  V  asr  oxiri  (Rim  imperiyasining  qulashi)  dan  burjua  inqiloblari 
(XVII-XVIII  asrlar),  aniqrog'i  sanoat  to'ntarilishi  davrigacha  yashadi.  Ko'pgina 
mamlakatlarda (masalan, O'rta Osiyo, jumladan O'zbekistonda) bu davr undan ham 
uzoq vaqtni o'z ichiga oladi (III-XX asrlar).  
Bu  jamiyatda  yuzaga  kelgan  iqtisodiy  qarashlar  keng  qamrovli  bo'lib,  erga 
egalikning  qonuniy  ekanligini  ko'rsatish,  tovar-pul  munosabatlari  muammolariga 
munosabatning  kuchayishini  belgilashga  qaratilgan.  O'sha  davrdagi  iqtisodiy 
g'oyalarda tovar-pul munosabatlari (sudxo'rlikdan tashqari) qo'llab-quvvatlanadi va 
shu  bilan  birga  feodal  jamiyatning  tabiiyligi,  uni  saqlab  qolish  zarurligi  qayd 
etiladi.  
Bizgacha  etib  kelgan  yozma  manbalarga  ko'ra,  o'sha  davrdagi  iqtisodiy 
g'oyalarda  diniy-ahloqiy  yo'nalish  kuchli  bo'lgan.  Bozor  iqtisodiyoti  bilan  bog'liq 
fikrlarda  ikki  tomonlama  qarash  mavjud  (tovar  ishlab  chiqarish,  sudxurlik  va  b.). 
Davlat  va  dinning  iqtisodiyotdagi  roli  yuqori  qo'yiladi.  O'rta  asrlar  oxirida,  er 
egaligi tuzimi emirilishi bilan yangi iqtisodiy g'oyalar vujudga keldi.