O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

5-МАVZU. MERKANTILIZM IQTISODIY TA'LIMOTINING MOHIYATI 
VA AHAMIYATI  
 
5.1. Merkantilizm vujudga kelishining ijtimoiy-iqtisodiy asoslari 
 
Avvalgi  davrdagi  iqtisodiy  g'oyalarda  natural  xo'jalik  munosabatlariga  oid 
fikrlar ustunlik qilgan. Yangi bozor munosabatlari shakllanishi tufayli, shunga oid 
iqtisodiy ta'limot paydo bo'ldi, bu merkantilizm ta'limotidir.  
«Merkantilizm»
  iborasi  birinchi  bo'lib  Adam  Smitning  asarlarida  o'z 
ifodasini  topdi.  Lugaviy  ma'nosiga  ko'ra  bu  so'z  italyancha  bo'lib,  savdogar 
mazmuniga  ega.  Bu  so'z  yangi  ta'limotning  mazmun  va  mohiyatini  o'zida  aks 
ettiradi.  
Uzoq yillar davomida boylikning, xalq moddiy farovonligining asosi mehnat, 
er,  dehqonchilik  va  chorvachilik,  hunarmandchilikda  deb  kelinar  edi,  biz  buni 
yuqorida  ko'rdik.  Lekin  XV  asrga  kelib  ahvol  keskin  o'zgardi.  Bu  ta'limotning 
kelib  chiqishiga  bir  qancha  sosial-iqtisodiy  sabablar  turtki  bo'ldi.  Avvalo  feodal 
tuzumning  emirilishi,  tovar-pul  munosabatlarining  o'sishi,  fan  va  madaniyatning 
rivoji,  ayniqsa,  yangi  erlarning  ochilishi,  buyuk  geografik  kashfiyotlar, 
mustamlakachilik tizimining paydo bo'lishi, ayniqsa savdo-sotiqning rivojiga turtki 
bo'ldi.  Noekvivalent  savdo  tufayli  metropoliya  koloniyalar  hisobiga  beqiyos 
boyidi.  Ana  shu  o'zgarishlarni  asoslab  beruvchi  iqtisodiy  ta'limot  -  merkantilizm 
yuzaga  keldi  va  muomala  sohasini  o'rganish  bilan  shug'ullandi.  Merkantilizm 
sinfiy  jihatdan  savdo  kapitalini  himoya  qildi.  Shu  davrga  kelib  Evropada  oltin  va 
kumush  qahatchiligi  boshlandi.  Hindistonda  nodir  metallar  ko'p,  degan  mish-
mishlar  va  u  erdagi  mavjud  ziravorlar  insonlarni  yangi  erlar  ochish,  yangi  boylik 
makonlarini izlab topishga otlantirdi.  
Pul  vazifasini  bajargan  nodir  metallar  (hali  qog'oz  pul  yo'q),  ularning 
ohangrabo  kuch-qudrati  hammani  oyoqqa  turg'azdi,  insonni  o'ylashga,  ixtirolar 
qilishga,  harakatga  undadi.  Oqibatda,  suvda  kemalar  orqali  xavfli  yo'lga  otlanish 
taraddudi boshlandi, xaritalar tuzildi, kompas kashf etildi, kerakli odamlar, asbob-
anjom, suv, oziq-ovqat, qurol-yarog' to'plandi.  
Merkantilistik  siyosat  ham  ishlab  chiqildi.  Uning  bosh  vazifasi  davlatga 
ko'proq  oltin  va  kumush  keltirish  deb  aniqlandi.  Bu  davrda  pul  sifatida 
qimmatbaho  metallar  -  oltin  va  kumush  ishlatilgan,  shu  sababli  oltin  va  kumush 
zahiralarini ko'paytirish borasida ma'lum iqtisodiy siyosatlar ishlab chiqarildi.  
1492  yilda  portugaliyalik