O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

 
kam  
 Bobur
 mulkdan soliq olinmaydi.  
«Agar  erdan  ikki  hosil  olsang,  xirojni  ham  ikki  marta  to'la»,  deb  yozadi 
Bobur.  Xiroj,  ya'ni  er  solig'i  ikki  toifaga  bo'lingan:  muqassam  va  muvazzar. 
Birinchisi,  olingan  hosilning  miqdoriga  bog'liq  bo'lib,  uchdan  birdan-yarimgacha 
teng  bo'lgan,  ikkinchi  esa,  soliq  solinadigan  erning  maydoniga  bog'liq  ravishda 
olingan.  
Erni sug'orish  masalalari  Sharqda o'ta  muhim  edi, chunki  ob-havo  nihoyatda 
quruq  va  issiq,  er-tuproq  sharoiti  sun'iy  sug'orishni  talab  etganligidan 
sug'oriladigan  erlar, tabiiyki, lalmikol  erlardan ko'p hosil bergan. Shu sababli suv 
solig'i ham bo'lgan.  
Suv solig'i quyidagicha olingan: «agar sug'orish davrida chig'ir qursang, olgan 
hosilning  o'ndan  birining  yarmini  (5%)  soliq  uchun  to'lashing  kerak»,  ya'ni 
sug'oriladigan  erlarga  sarf-xarajat  hisobga  olingan  va  bu  mantiqan  to'g'ridir. 
Umuman olganda, bu davrda soliq va boshqa yig'imlar tamomila islomiy shariatga 
to'la rioya qilingan holda olingan.  
Nisobga etgan miqdordagi mol-mulkdan Qur'oni karim, Muxtasar, Hidoya va 
boshqa  manbalarda  qat'iy  belgilab  qo'yilgan  qismi  ixtiyoriy  ravishda  miskinlarga 
berilgan,  masalan,  boqiladigan  mollar,  ya'ni  echki,  tuya,  sigir,  otlardan,  xususan, 
qo'ylardan soliq (zakot) quyidagicha olingan: 40 qo'ydan bitta (2,5%), 120 tasidan 

---

 
98 
ikkita,  201  dan  boshlab  uchta,  400  dan  ortiq  bo'lsa  har  100  qo'ydan  bittasi  zakot 
qilib  berilgan.  Shuningdek,  «Boburnoma»da  bir  yurt  tovarining  boshqa  yurtlarga 
olib  borilishi,  almashuvi,  aholi  ehtiyojlarining  qondirlishi  va  ularning  iqtisodiyot 
ravnaqidagi  ahamiyati  to'la  bayon  qilinadi.  Bobur  savdo-sotiqning  xalqlar 
o'rtasidagi bebaho ahamiyatini juda chuqur tuqunar edi.  
Shuning uchun ham u savdo karvonlarini yo'llarda talash, bosqinchilik qilish, 
mol-mulkiga ziyon etkazish kabi salbiy illatlarga ayovsiz munosabatda bo'lgan. Bu 
siyosat  Amir  Temur,  Ulug'bek  va  boshqa  temuriylar  siyosati  bilan  ma'lum.  O'sha 
davrda  Bobur  savdogarlardan  olinadigan  savdo  yig'imi-ning  ham  adolatli  va 
xolisona  tashkil  qilinishiga  katta  ahamiyat  bergan.  Musulmon  savdogarlarining 
savdo  aylanmasidan  savdo  yig'imi  20  misqol  (4,5  gramm)  oltindan  1  misqoli 
shaklida  olingan,  eng  muhimi  soliq  hissasi  daromad  hissasiga  nisbatan  kamayib 
borgan,  ya'ni  daromad  ko'payishi  bilan  soliq  kamaygan  va  boylik  jamg'aruvchilar 
uchun  o'ta  manfaatli  bo'lgan.  Hozirgi  davrda  ham  mana  shu  siyosatni  qo'llash 
foydadan holi emas. Chet ellik savdogarlardan olinadigan yig'im esa ularning qaysi 
yurtlardan kelganligiga bog'liq bo'lgan.  
Agar  ular  islom  mamlakatlaridan  kelgan  bo'lsalar,  barcha  daromadlarining 
yigirmadan  bir  qismi  (5%)  miqdorida  soliq  olingan.  Musulmon  bo'lmagan 
mamlakatlardan 
kelgan 
savdogarlardan 
olinadigan 
soliq 
miqdori 
shu 
mamlakatlarda 
musulmon 
savdogarlaridan 
olinadigan 
soliq 
miqdoriga 
tenglashtirilgan.  Naqadar  adolatli  va  foydali  soliq  tizimi.  Bobur  ishlab  chiqqan 
soliq  siyosati  uzoq  yillar  davomida  qo'llanib  kelindi  va  mamlakatning  iqtisodiy 
taraqqiyotiga  ijobiy  ta'sir  etdi.  Bu  esa  Bobur  iqtisodiy  g'oyalarining  juda  chuqur 
ilmiy  asosga  suyanganligi,  uzoqni  ko'zlovchi  salohiyatga  ega  ekanligidan  dalolat 
beradi. Bunday ilmiy salohiyat uning vorislari, ham yurtlari bo'lgan-bizlarda unga 
nisbatan yanada chuqur hurmat va faxrlanish hissini uyg'otadi.  
Ulug' bobokalonimiz Vatandoshimiz qoldirgan iqtisodiy g'oyalar va iqtisodiy 
tafakkur  merosi,  u  yurgizgan  iqtisodiy  siyosat  tizimi  mustaqilligimizni 
mustahkamlashda,  bugungi  kurashimizda  qudratli  ma'naviy  tayanch  bo'lishga 
xizmat qiladi. Mirzo Bobur iqtisodiy dunyoqarashini o'rganish, uning iqtisodiyotga 
oid qarashlarini tadqiq etish hamda imkon darajasida bugungi hayotimizga tadbiq 
qilish foydadan holi emas. Shunisi diqqatga sazovorki, Bobur podshohligi davrida 
mamlakatga  vino  keltirish  ta'qiqlangan,  ya'ni  iqtisodiyotda  proteksionizm  siyosati 
qo'llanilgan.  Boburdan  keyin  uning  o'g'li  Xumoyun,  keyinchalik  nevarasi 
Akbarshoh  Jaloliddin  (1542-1605)  1556-1605  yillari  Hindistonda  muvaffaqiyatli 
podshohlik  qilgan.  Akbarshoh  tomonidan  1574  yildan  boshlab  islohotlar  o'tkazdi, 
dehqonlarga  yagona  soliq  kiritdi,  yagona  uzunlik  va  og'irlik  o'lchovlarini  joriy 
qildi.  Bu  shoh  to'g'risida  1601  yil  «Akbarnoma»  kitobi  chop  etildi,  unda 
mamlakatdagi soliq tartibi o'z aksini topgan.  
Birbal-tarixiy  shaxs  1994  yilda  Toshkentda  bosilgan  «Shoh  Akbar  va  Dono 
Birbal» nomli tqo'plamda ko'rsatilishicha, u XVI asrning ikkinchi  yarmi va XVII 
asrning  boshlarida  Hindistonda  hukmronlik  qilgan  Akbarshoh  bobosi-Bobur 
an'analarini  izchil  davom  ettirib,  hindlar  bilan  musulmonlar  urtasida  birodarlik 
munosabatlarini  o'rnatish  yo'lida  jonbozlik  ko'rsatgan.  Akbarshoh  boshqargan 
davlatda Birbal nufuzli hukmdor edi. Akbar bu dono va zukko hind amaldorlariga 
alohida mehr bilan qarab, uni har tomonlama e'zozlagan.  

---

 
99 
Birbal  ham  Akbarshohning  odilona  siyosatini  amalga  oshirish  sohasida 
sidqillik bilan xizmat qilgan. Akbar va Birbalning o'zaro suhbatlarida izhor etilgan 
har  ikki  tarixiy  shaxsning  iqtisodiy  qarashlari  alohida  diqqatga  sazovordir.  Unda 
insonlardagi  halollik  va  insof  bilan  birga  ayrim  amaldorlarning  vijdonsizliklari 
iqtisodiy  tomondan  tahlil  qilinadi,  feodalizm  sharoitida  murakkab  iqtisodiy 
muammolarning  echimini  topishga  uriniladi.  «Podshohning  besh  savoli» 
hikoyasida  Birbalning  chuqur  iqtisodiy  tafakkurga  ega  ekanligi  namoyon  bo'ladi. 
«Ulug' ma'bud Indiradir»,- deb so'z boshlaydi u.  
Uning amri bilan yomg'ir erni sug'oradi, bug'doy unadi, odamlar to'kin va to'q 
yashaydilar.  Buzoqlar  qadr-qimmatlidir,  u  odamlarga  ko'p  foyda  keltiradi.  Eng 
qimmatli  gul-paxtaning  guli.  Undan  mato  to'qiydilar.  U  butun  olam  odamlarini 
kiyintiradi.  Omochning  tishidan  ulug'  tish  yo'q.  Chunki  u  er  bag'rini  yoradi, 
shundan  keyin  don  va  sabzavot  ekiladi,  odamlarni  to'ydiradi.  Ulug'  fazilat  esa 
jasoratdir.  
Agar  inson  jasoratsiz  bo'lsa,  uning  fazilatlaridan  foyda  yo'qdir.  Jasorat  bu 
mehnat.  Inson  hayotida  faqat  ziroat  ekinlarini  etishtirishdagi  mehnatgina  emas, 
balki hunarmandlar mehnati ham alohida ahamiyatga ega. Bu borada «Inson qo'li 
gul»  hikoyasi  yanada  qiziqarlidir.  Birbal  bog'bonni  chaqirtiribdi  va  buyuribdi:  -
Ertaga  bog'  va  gulzorlardagi  eng  chiroyli  va  yaxshi  gul  bilan  o'zing  etishtirgan 
mevalardan olib, shohning huzuriga borasan.  
Shoh bog'bondan meva va gullarning narxini so'raganda, u: -Olampanoh! Biz 
bu mo''jizalarni bunyod qilish uchun ko'p vaqt sarfladik. Xullas, bu noyob narsalar 
uchun ming rupiy so'raymiz. Podsho ming rupiy beribdi. Bu bahoga yakun yasab, 
Birbal quyidagilarni aytibdi: «Siz yaqinda tabiat yaratgan narsalarning inson qo'li 
bilan  yaratilganidan  yaxshi  va  qimmatli  ekanini  aytgan  edingiz,  men  sizga 
insonning qo'li gul ekanini, uning iqtidori yaratgan mo''jizalar tabiatnikidan go'zal 
bo'lishi  mumkinligini  isbotlashga  va'da  bergan  edim.  Bugun  mening  niyatim 
amalga oshdi: Siz mirishkor bog'bon yaratgan mevalar va gullar uchun ming rupiy 
to'ladingiz,  ammo  tabiiylariga  atigi  yigirma  besh  rupiy  berdingiz».  «Mehnatni 
qadrlash  hayotni  saqlar»  hikoyasida  insho  etilishicha,  shoh  Akbar  bilan  Birbal 
yoshlik davrlarni eslab, eski uylariga borishibdi.  
Yaxshi  niyat  bilan  bir  paytlar  sada  daraxtining  tagiga  xazina  yashirishgan 
ekan.  Kavlashsa,  erga  ko'milgan  oltin  qanday  bo'lsa  shundayligicha  turganmish. 
Boylikni  olishib,  eski  uylariga  bir  kulba  tutashgan  bo'lib,  u  erda  o'sha  paytlarda 
munkillagan  bir  kampir  yasharkan.  Kampir  kunni  kun  demay  odamlarga  qo'l 
tegirmonida  donni  yanchib  berarkan.  Ko'z  tashlasa  kampir  hali  ham  hayotmish. 
Ko'rinishi ham o'zgarmabdi.  
Avvalgidek qo'l tegirmonni aylantirib yotganmish. So'ng ular kampirga rahmi 
kelib,  bundan  keyin  rohatda  yashang  deb,  olgan  boyliklarining  hammasini  in'om 
qilishibdi.  Kampirning  qarilik  yillari  rohat-farog'otda  o'tadigan  bo'libdi. 
Keyinchalik  ma'lum  bo'lishicha,  shoh  Akbar  yoshlik  davrida  kampir  160  yoshda 
ekan,  shu  davrdan  beri  50  yil  o'tibdi.  Shundan  keyin  Birbal  mehnatni  ardoqlash 
uzoq  umr  ko'rish  shartlaridan  biri  ekanligi  haqidagi  qisqacha  xulosalarga  kelibdi. 
Hikoyalarning  ba'zilari  o'sha  davrdagi  tovar-pul  munosabat-lari  masalalariga 
bag'ishlangan.  «Firibgar  kema  egasi»  hikoyasiga  ko'ra,  Birbal  Hindistonning 
Bengal viloyatidan kemada mol olib kelgan savdogarning shikoyatini eshitib, kema 

---

 
100 
egasi  besh  ming  rupiylik  molni  o'ziniki  qilib  olmoqchi  bo'lganini  tekshiradi  va 
unga quyidagi savollarni beradi. «Agar mevalar, ziravorlar haqiqatan seniki bo'lsa, 
ularni  zarariga  sotishga  rozi  bo'larmiding?»  Kema  egasi  dengizchilarni  ham 
yo'ldan urganligini isbotlaydi. Savdogarga pul qaytarib beriladi va adolat tiklanadi.  
«Tentaklar ro'yxati» hikosida shoh Akbarning zotli otlarni sotib olgani, otlar 
unga  juda  yoqib  qolgani,  yana  shunday  otlar  keltirishni  buyurib,  1000  rupiy 
zakolat  bergani  hikoya  qilinadi.  Lekin  shoh  Akbar  shuncha  pul  berib, savdogarni 
qaysi yurtdan, qaysi shahardan ekanligini so'ramagan, savdoda xatoga yo'l qo'ygan 
edi.  Savdogar  esa  muttaxamlik  qilib,  qaytib  kelmagan.  Shunda,  Birbal  tovar-pul 
munosabatlaridagi  bu  kamchilikni  aytib  o'tadi.  Savdolashganda  xorij  savdogar 
sotib  olgan  mol  qaysi  yurtdan,  qaysi  shahardan  ekanini,  savdogarning  nomini 
so'rash lozimligini ta'kidlaydi. «Hozir nima harakatda» hikoyasida ayonlardan biri 
quyosh,  ikkinchisi  er,  yana  biri  oy,  deb  javob  bergani  bayon  etiladi.  Lekin  shoh 
Akbar javoblarga qanoatlanmaydi.  
Birbal quyidagi javobni beradi: «Hozir, - deydi Birbal, sudxo'r qarzga bergan 
pullarning  foydasi  harakatda.  Axir,  bu  pullar  hech  qachon  tinch  yotmaydi. 
Aksincha,  kundan-kunga  tezligi  oshib  boradi».  Bu  javob  shoh  Akbarga  ma'qul 
tushadi,  chunki  Hindistonda  qarzga  olingan  pullar  qanchalik  qo'shimcha  foyda 
bilan qaytarilib, dehqonlarni xonavayron qilishi hammaga ma'lum edi. Bu erda gap 
kapital aylanishi va foiz stavkasi bilan bog'liq voqea haqida borayapti. Dehqonlar 
olgan  qarzlarini  yuqori  foizlarda  qaytarishi  salbiy  hodisa  sifatida  qoralanadi. 
Demak,  hozirgi  davrdagi  adolatli  kredit  masalalari  yoritiladi.  Birbal  yashagan 
davrda hali statistika fani vujudga kelmagan edi. Lekin hayot statistik jumboqlarni 
keltirib  chiqarar  edi.  Kunlardan  bir  kun  podshoh  saroy  yig'inida  har  bir 
mulozimidan: -Dehlida nechta qarg'a bor? - deb so'rab qoladi. Hech kim javob bera 
olmaydi.  
Birbal shunday javob beribdi: -O'tgan yili men hisob-kitob qilib, Dehlida uch 
ming  besh  yuz  sakson  beshta  qarg'a  borligini  aniqlagan  edim.  Shoh  Akbar 
shubhalanib,  o'tgan  yili  qaysi  oyda  hisob  qilgan  eding?  -  deb  savol  beribdi  va 
qo'shib qo'yibdi: -Shoshmay turali agar Delidagi qaralarning soni bittaga ko'p yoki 
kam chiqsa uch ming besh yuz sakson besh rupiy jarima to'laysan. Shuning uchun 
kechgacha  o'ylab,  menga  aniq  javob  ber,-debdi  shoh.  -Mening  hisobim  to'ppa-
to'g'ri,  qat'iyat  bilan  gapiribdi  Birbal,  -  «qayta  sanaganda  ham  shu  sonning 
chiqishiga aminman, faqat ayrim qarg'alarning qaergadir mehmonga uchib ketishi 
va boshqalarning bu erga uchib kelishi mumkin ekanligini nazarda tutsak bas». Bu 
javobda  Birbal,  birinchidan,  Dehlidagi  barcha  qarg'alarni  sanab  bo'lmasligini 
ko'zda  tutgan,  shu  bilan  birga  qarg'alar  ko'payib,  yozda  sovuq  joylarga  uchib 
ketishini esdan chiqarmagan. Bu misol Birbalda statistikaning dastlabki kurtaklari 
mavjudligidan dalolat beradi.  
«Haqiqat  qo'ng'irog'i»  hikoyasida  shoh  Akbarning  juda  alomatli  hukmdor 
ekanligi  o'z  ifodasini  topgan.  Xalqning  mushkulini  oson  qilish  maqsadida,  u 
shahardagi  maydonga  bitta  ustun  o'rnatib,  qo'ng'iroq  osib  qo'yishni  buyuribdi. 
Saroygacha  uzun  arqon  torttirib,  bu  erga  ham  qo'ng'iroq  ostiribdi.  Maydondagi 
arqon  tortilsa,  saroydagi  qo'ng'iroq  ham  jaranglar  ekan.  Saratonning  jazirama 
kunlaridan birida qo'ng'iroq jaranglab qolibdi. Xo'kiz qo'ng'iroq ipini tortgan ekan. 
Xo'kiz-xo'kizda. U gapirarmidi, shoh qarshisida mo'ltillab turganmish, xolos. Shoh 

---

 
101 
Birbalga  «Xo'kizning  arzi  bor,  dardini  bilib,  menga  xabar  ber»,  debdi.  Birbal 
ho'kizning  elkasini  silab,  uning  ko'zlariga  tikilibdi.  Keyin  shohga  xo'kizning 
dilidagi  qarzini  quyidagicha  tarjima  qilib  beribdi:  «Men  qaridim,  ish  qilishga 
kuchim  etmay  qoldi.  quvvatim  borligida  xo'jayinim  meni  erkalardi,  em  bilan 
siylardi.  
Endi  bo'lsa  ko'chaga  haydadi,  qarib  holdan  toygan  bir  paytda  qaerdan  ham 
panoh  topaman,-deyapti»,  debdi.  «Ho'kizning  egasi  topilganidan  keyin  Birbal 
savol beribdi: -Nega bog'lab qo'ymadingiz? Savdogar javob beribdi:  -Janob vazir, 
u  menga  endi  kerak  emas.  Shuncha  yil  davomida  qilgan  xizmati  bilan  to'lagan 
haqini  tiyin-tiyinigacha  oqladi.  -Vaqti-soati  kelib  sen  ham  qariysan  va  ishga 
yaramay qolasan. Farzandlaring seni uydan haydab chiqaradi. Aytchi, ularning bu 
ishi adolatdan bo'ladimi?-deb so'rabdi Birbal. -O'z otasini qanday qilib haydashsin? 
- ajablanibdi savdogar.  
Bir  eslab  ko'rchi,  bu  jonivor  senga  qanchalar  xizmat  qildi.  Nahot  qilgan 
andishasizligingdan  vijdoning  azoblanmasa.  Bu  tilsiz  mahluq  butun  quvvatini 
senga  sadoqat  bilan  xizmat  qilishga  sarflasayu,  sen  uning  yaxshiligiga  shunday 
javob  qaytarsang.  Unga  hozir  ham  achinmayapsan.  Xullas,  bu  xo'kizni  shoh 
molxonasiga  qo'yib  yuboramiz.  Uni  boqish  uchun  sen  har  oyda  besh  rupiy  har 
to'laysan.  Savdogar  pulni  to'laydigan  bo'libdi.  Bu  hikoya  o'z  davrida  va  undan 
keyin ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan. Xizmatkorlarni ishlatib, haqini 
tlamaganlarga  tegishli  fikr  ilgari  suriladi  va  ularga  insofli  bo'lish  kerakligi 
to'g'risida qisqacha xulosalar chiqariladi.