O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Ulug’bek 
oshirish bilan hal etilishi o'rta asrlar sharoitida nodir va favqulodda 
voqea  bo'lsa-da,  har  holda  Ulug'bekning  bunday  islohoti  mamlakatda 
hunarmandchilik  buyumlarining  ichki  chakana  savdosi  uchun  keng  yo'l  ochib 
berdi.  Ayni  vaqtda  tashqi  savdodan  keladigan  daromadni  oshirish  maqsadida 
«tamg'a»  boji  ham  birmuncha  oshirildi,  ya'ni  hozirgi  til  bilan  aytilganda 
proteksionizm siyosatidan foydalanildi.  
Ulug'bek (1394-1449) tarixda ko'proq davlat arbobi sifatida emas, bunyodkor 
inson,  yuksak  zehnli  olim  sifatida  mashhurdir.  Uning  dong'i  dunyoga  ketgan, 
astronomiya,  tarix  ilmlariga  oid  asarlari  mavjud.  Bu  erda  biz  Ulug'bekning 
ijtimoiy-iqtisodiy  faoliyatiga  alohida  e'tibor  bermoqchimiz.  Bu  davrda  mamlakat 
iqtisodiyotining  asoslariga  alohida  qunt  qilinadi,  busiz  rivojlanish  bo'lmasligini 
hokimlar  yaxshi  tushunishgan.  Sug'orish  tarmoqlari  qurilib,  ular  toshhovuz, 
darg'ot, navo, chig'ir, charxpalak, qaynama,sharshara, osma ko'prik, handoq, tazar 
va sardobalar kabi turli-tuman suv inshoatlari bilan jihozlandi.  
O'sha  davrda  ham  iqtisodiy  rivojlanishning  soliq  tizimi  bilan  chambarchas 
bog'liqligi  yaxshi  ma'lum  edi.  Soliq  yig'imi  qancha  yuqori  bo'lsa,  ishlab 
chiqaruvchilar  manfaatdorligi  kamdir,  ammo  soliqning  pastligi  aholi  uchun  qulay 
bo'lgani  bilan,  davlatning  boshqaruv,  mudofaa  va  boshqa  maqsadlariga  doimo 
to'g'ri  kelavermaydi.  Shularni  yaxshi  tushungan  ukmdorlar  soliqni  iloji  boricha 
me'yorida  saqlash  va  uni  yig'ishning  ma'lum  adolatli  usullarini  qo'llanganlar. 
Masalan,Ulug'bek  hukmronligi  davrida  g'alla  g'aram  qilinmasdan  avval  soliq 
to'plash  qat'iyan  man'  etilgan,  chunki  dehqon  hosil  yig'ib  olgachgina  real  soliq 
to'lash  imkoniga  ega  bo'ladi.  Soliq  aniq  uch  muddatda,  dehqon  hosili  pishishiga 
qarab bo'lingan:  
1) saraton (iyun-iyul);  
2) sumbula mezon(avgust va sentyabr);  

---

 
93 
3) qavs(noyabr).  
Yana  bir  muhim  masala  shuki,  soliqlarni  yig'ish  paytida  soliqchilar  dehqon, 
chorvador  yoki  bog'bonga  nisbatan  zug'um  o'tkazmasligi,  jismoniy  kuch 
ishlatmasligi  va  ishni  urush-janjalgacha  olib  bormasligi  zarur  qilib  qo'yilgan.  Bu 
bilan insonning haq-huquqi, yashashga bo'lgan daxlsizligi ta'minlangan.  
Umuman,  soliq  bo'yicha  qarzdorlarni  bandi  qilish  va  zanjir  bilan  kishonlab, 
ularga nisbatan qattiq choralar ko'rishga soliqchilarning haqqi yo'q edi.  
Soliq miqdori va to'lov tartibini buzmaslikka, suiiste'mollikning oldini olishga 
harakat  qilingan.  Tartibga  amal  qilmagan  ayrim  ma'murlar  jazoga  tortilgani 
ma'lum.  
Bu  davrda  ichki  va  tashqi  savdoga  katta  ahamiyat  berilgan.  Xitoy,  indiston, 
Tibet va  boshqa ko'pgina davlatlar bilan savdo  aloqalari olib  borilgan. Bu borada 
savdogarlar  uchun  qulay  sharoitlar  yaratilganligini  alohida  ta'kidlab  o'tish  kerak. 
Elchilar «Buyuk ipak yo'li» xafvsizligini ta'minlash borasida katta ishlarni amalga 
oshirganlar.  
Mamlakat  iqtisodiyotining  ahvoli,  ayniqsa,  hunarmandchilik  va  savdoning 
rivojlanishi,  tovar-pul  munosabatlari,  milliy  valyuta  mustahkamligiga  bevosita 
bog'liq.  Ma'lumki,  pulning  uchta  asosiy  vazifasi  mavjud:1)  qiymat  lchovi;  2) 
almashuv  vositasi;  3)  jamg'arma  vositasi.  Agar  pulning  miqdori,  uning  nufuzi 
mustahkam  bo'lmasa,  iqtisodiyot  posongisi,  muvozanati  buziladi. 
Shularni  hisobga  olib,  vaqti-vaqti  bilan  pul  islohotlari  o'tkazib 
turiladi. 1428 yili  
Ulug'bek tomonidan o'tkazilgan islohot katta ijobiy ahamiyatga 
ega  bo'ldi.  Muomaladagi  fulusiy  pullar  almashtirildi.  Ulug'bek 
davridagi  islohotlar  tovar  pul  munosabatlari  rivojiga  muhim  hissa 
qo'shdi. Iqtisodiyotning barqarorligiga erishildi.