O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Forobiy 
qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal 
qilish uchun quvvai hofizaga ega bo'lishi kerak . Agar shunday qonunlar qolmagan 
bo'lsa,  «  bunday  qonunni  o'ylab  topish  uchun  ijod,ixtiyor  qilish  quvvatiga  ega 
bo'lishi  kerak.  Amaldagi  haqiqiy  ahvolni  tez  payqab  olish  va  kelgusida  ro'y 
beradigan,  avvalgi  rahbarlar  ko'zda  tutmagan  voqealarni  ko'ra  bilishi  uchun 

---

 
81 
bashoratgo'ylik hislatiga ega bo'lish talab etiladi. Bu hislat unga xalq farovonligini 
yaxshilash yo'lida kerak bo'ladi».  
Hozirgi davr tili bilan aytganda, iqtisodiyotda prognoz, istiqbolni ko'ra bilish 
xaqida  gap  bormoqda.  Avvalgi  rahbarlar  o'rnatgan  qonunlarga,  shuningdek, 
avvvalgilardan o'rnak, isbot olib o'zi to'qib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi 
uchun qizg'in so'zlash- notiqlik hislatiga ega bo'lish kerakligi ko'rsatiladi.  
Zarur hollarda harbiy ishlarga mohirona rahbarlik qilish uchun etarli jismoniy 
quvvatga  ega  bo'lish  talab  etiladi.  Ham  jang  qilishni, ham  sarkarda  sifatida  jangu 
jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy san'atni yaxshi bilish kerakligi uqtiriladi.  
Mabodo, shu hislatlarning barchasini o'zida jamlagan odam topilmasa, lekin 2 
kishi  birgalashib,  shu  hislatlarga  ega  bo'lishsa  (ya'ni  bir  donishmand,  2-qolgan 
hislatlar  sohibi  bo'lsa),  shu  ikkovini  fozillar  shahriga  rahbarlikka  qo'yish  zarur. 
Demak,  olim  tomonidan  amalda  uchraydigan  barcha  holatlar  e'tiborga  olingan 
holda rahbar tanlash yo'l-yo'riqlari berilgan.  
Albatta,  bo'lajak  rahbar  shu  hislatlarga  egami-yo'qmi  ekanligi  qanday 
aniqlanadi,  degan  savol  tug'iladi.  Buni  har  bir  insonning  umr-hayoti,  avvalgi 
yillardagi  faoliyati,  xalq  hukmiga  havola  etilayotgan  dasturi,  yaqin  kishilarning 
bergan  tafsilotlari  orqali  bilib  olish  va  eng  maqbul  nomzodni  qo'llab-quvvatlash 
kerak. Ibn Sino talqinidagi iqtisodiy karashlar.  
Ibn  Sino  (980-1037)  tomonidan  nioyatda  katta  ilmiy  meros  qoldirilgan,  u 
yozgan asarlarning soni 280 dan ortiq. Shulardan 40 tadan ortig'i tibbiyotga oid, 30 
ga yaqin risola turli tabiiy fanlarga, 3 risola musiqaga, 185 risola falsafaga, mantiq, 
psixologiya,  teologiya,  ahloq,  boshqa  ijtimoiy-siyosiy  masalalarga  bag'ishlangan. 
Lekin  bizgacha  uning  faqat  160  ga  yaqin  asari  etib  kelgan.  Olimni  hurmatlab 
«Shayx ur-rais» deb ataganlar.  
Olimning  tibbiyotga  oid  asarlarida  iqtisodiyot  bilan  bog'liq  muhim  g'oyalar 
ilgari  suriladi.  Inson  sog'lig'ining  ichki  va  tashqi  muhitga  bevosita  bog'liqligi, 
ayniqsa  ovqatlanish,  turmush  sharoiti  katta  ahamiyat  kasb  etishi  ko'rsatiladi. 
Iqtisodiyot fanida muhim bo'lgan kategoriya «etiyoj» ni ta'riflab, moddiy boyliklar 
yaratishda  mehnatning  va  mehnat  qurollarinining  o'rnini  aniqlab  beradi.  Uning 
asarlarida  «mehnat  taqsimoti»ga  katta  e'tibor  qaratiladi,  taqsimot  tufayli 
unumdorlik  oshuvi  va  mahsulot  sifati  yaxshilanishi  isbotlab  berilgan.  Farbiy 
Evropada faqat 1776 yilda Adam Smit bu masalaga alohida diqqatni jalb etadi.  
Ibn Sinoning fikricha: «Hayvon tabiat ne'matlariga qanoat qiladi, odamlarga 
esa  tabiat  ne'matlari  kamlik  qiladi,  u  ovqat,  kiyim-kechak  va  uy-joyga  ehtiyoj 
sezadi.  Hayvon  tabiat  ne'matlari-ni  o'zlashtirib  oladi,  odam  esa  o'z  mehnati  bilan 
o'ziga  ovqat,  kiyim,  turar  joy  yaratadi.  Shu  maqsadda  inson  dehqonchilik  va 
unarmand-chilik bilan shug'ullanishi kerak».  
Olim asarlarida fozil davlat to'g'risidagi g'oyalar rivojlantirilib, o'zaro yordam 
do'stlik va hamkorlikka katta o'rin beriladi. Olim nazariy va amaliy ilmlarni ajratib 
ko'rsatadi,  nazariy  ishlarni  inson  faoliyati  bilan  bog'liq  bo'lmagan  narsalar 
to'g'risidagi haqiqiy ilmlar deb ta'riflaydi.  
Amaliy  ilmlarning  ob'ekti  inson  faoliyatidir.  Nazariy  ilmlarning  haqiqatni 
bilishga, amaliy  ilmlar  esa  yaxshi ishlarni  bajarishga  qaratilgan. Bunda insonning 
ahloqiy fazilatlari muhim o'rinni egallaydi. U insonlarning kundalik foydali amaliy 
ishlarini  ulug'laydi,  ahloqiy  munosabatlarda  kamtarlik,  izzat-hurmat,  jasurlik, 

---

 
82 
ayniqsa  to'g'rilik,  sofdillik  kabi  hulqiy  qoidalarga  alohida  e'tibor  beradi.  Bu 
xususiyatlar iqtisodiyotda inson omili to'g'risidagi g'oyaga mos keladi. Iqtisodiyot 
rivojlanishining ob'ektiv qonun-qoidalariga amal qilib, inson o'z baxtini o'zi yarata 
oladi.  Yaxshi  xulq  va  iqtisodiyot  o'rtasida  bevosita  bog'liqlik  borligini  «Uy-joy 
tutish tadbiri» asarida  ko'rsatib beradi.  Bu  risolada u  ayollarning o'n  etti hislatini 
sanab ko'rsatadi. Bularga dastlab ayol oqil va e'tiqodli, yoqimtoy, o'z eriga mehru-
muhabbat  qo'ygan,  farzand  ko'ra  oladigan,  ezma  bo'lmagan,  itoatkor,  dili  pok, 
bexarxasha,  pokiza,  vazmin  va  o'zini  tutib  olgan  jiddiy  va  ulug'vor,  har  bir  xatti- 
harakatida o'zining yaxshi hislatlari bilan ajralib turadigan va eng muhimi, erining 
birini  ikki  qiladigan-tejamkor,  og'ir  damlarda  unga  malham  bo'la  oladigan 
mushfiqu mehribon bo'lishi kerak.  
Ibn Sino oddiy musulmon sifatida xudo borliliga to'la ishonadi, lekin dunyoda 
odamlarning  ishi  faqat  toat-ibodat  qilish, ro'za  tutish,  Qur'on  o'qishdangina  iborat 
emas,  balki  ularning  fan,  ma'rifat  bayrog'ini  ko'tarib,  foydali  (savobli)  ishlar 
qilishlari ulug'lanadi.  U  bilimlarni  egallasa, o'shandagina  haqiqiy  musulmon  bo'la 
oladi, deb ta'kidlaydi.  
Mustaqillik sharofati tufayli biz bobimizni yana qaytadin kashf qilmoqdamiz, 
uning ilmiy merosi har tomonlama chuqur o'rganilmoqda va keng xalq ommasiga 
etkazilyapti.  
Musulmon  huquqshunosligida  tovarning  iste'mol  qiymati  tan  olingan, 
tovarning  qiymati  bilan  so'ralayotgan  baho  (bozor  narxi)  farqlangan.  Yirik  din 
peshvosi  Bahouddin  Naqshbandning  «Dil  ba  yoru,  dast  ba  kor»,  ya'ni  «dil  yor 
(Alloh)  bilan,  qo'l  ish  bilan  (band  bo'lsin)»  degan  tezisi  o'sha  davr  uchun  muhim 
edi,  chunki  ilgari  xudoga  faqat  e'tiqod  qilishning  o'zi  kig’oya  deb  bilingan. 
Nizomulmulk 
(1018-1092) 
«Siyosatnoma»  asarida  hukmdorlar,  amirlar, 
amaldorlar  va  qozilarning  mansabni  suiiste'mol  qilishini, 
soliqlarning  og'irligi,  davlat  mablag'larini  saqlash  va 
sarflashda  hisob-kitob  zarurligini  qayd  etgan.  Saljuqiylar 
davlati  arbobi  sifatida  iqto'ni  tanqid  qilgan.  Iqto'  -  o'rta 
asrlarda  O'rta  Sharq,  shu  jumladan  O'rta  Osiyoda  hukmdor 
tomonidan  ayrim  shaxslarga  katta  xizmatlari  evaziga  in'om 
qilingan chek er (Temuriylar davlatida suyurg'ol).  
XIII  asrning  boshidan  XIV  asrning  70-yillarigacha 
bo'lgan davr bu mo'g'ullar istilosi davri bo'lib, ko'p sohalarda 
orqaga qaytish (regress) bo'ldi. Ammo bosqinchilar mahalliy 
xalq  urf-odati,  madaniyati,  tili,  dinini,  xo'jalik  tarzini  qabul  qilishga  va  ular  bilan 
aralashib  ketishga  majbur  bo'ldilar.  Shu  davrda  boj,  bojxona,  bojxona  solig'i 
yuzaga  keldi.  Hozirgi  ruscha  «tamojnya»  so'zi  aslida  mo'g'ulcha,  keyinchalik 
turkchadagi «tamg'a» so'zidan olinganligi ma'lum.