O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Grosian  «Kanonik 
huquqlar to'plami
»ni tuzdi, unda bir qancha iqtisodiy g'oyalar ham berilgan. Ular 
umumiy  mulkchilikni  ideal  deb  baholab  (e'tibor  bering,  xususiy  mulk  emas), 
xususiy  mulkchilik  xudo  tomonidan  odamlarning  gunohlari  uchun  vujudga 
keltirilgan,  degan  g'oyani  ilgari  surdilar.  Boylar  xayr-sadaka  berishga  chaqiriladi. 
Xudoga  ma'qul  bo'lgan  faoliyatlarga  faqat  dehqonchilik  va  hunarmandchilik 
kiritilib,  sudxo'rlik,  ayniqsa,  foyda  olish  uchun  savdo  qoralanadi  (Islom  dinidagi 
g'oya bilan solishtiring).  
Kanonistlarning  bosh  iqtisodiy  g'oyasi  asosida  xudo  tomonidan  belgilangan 
«adolatli baho» to'g'risidagi ta'limot yotadi.  
Italiyalik  rohib 
Foma  Akvinskiy
  (1225-1274)  ta'limotida  iqtisodiy  g'oyalar 
ma'lum  tartibga  solingan.  U  o'zining  asarlarida  qullik  va  krepostnoylikni  oqlaydi, 
bunda  u  Aristotel  va  muqaddas  kitoblarga  asoslanadi.  U  xudoni  barcha  boyliklar 
egasi deb e'lon qiladi, lekin xususiy mulkchilik ham himoya qilinadi, chunki bunda 
insonning  o'z  toifasi,  tabaqasiga  mos  ravishda  yashashiga  imkoniyat  yaratiladi. 
Davr  taqozosiga  mos  (natural  xo'jalik  hukmron)  ravishda  davlat  o'z-o'zini 
ta'minlash g'oyasini qo'llaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e'tiborni qaratadi, 
oltin va kumushlarni sun'iy boylik deb biladi. Mehnatsiz yaratilgan boylik (savdo, 
sudxo'rlik) harom deb hisoblangan.  
Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa «adolatli baho» masalasi edi. 
Kanonistlar  amalda  bahoni  mehnat  sarflarining  yig'indisidan  iborat  deb  tan 
olganlar. Agar proporsional tenglik saqlanmasa jamiyat emirilishi mumkin, degan 
to'g'ri  qisqacha  xulosalar  chiqariladi.  Savdo  foydasi  va  foiz  olish  «adolatli  baho» 
bo'yicha  almashuvni  buzadi,  shu  sababdan  yirik  savdo  va  sudxo'rlikni  taqiqlash 
talab etiladi. Foma Akvinskiy «adolatli baho» masalasini foydalar, to'g'rirog'i naf, 
manfaatlar tengligi asosida hal etdi va uni sub'ektiv vaqt deb baholadi. U aytadiki, 
agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshqa odam ziyoni hisobiga o'tsa, bu holda 
buyumni  o'zining  haqiqiy  bahosidan  yuqoriroq  sotish  huquqi  paydo  bo'ladi.  Shu 
bilan birga bu buyum baribir haqiqiy egasidaligidan qimmatroq sotilmaydi, chunki 
qo'shimcha baho, shu buyumdan xoli bo'lgan ziyonni qoplaydi. F.Akvinskiy yuqori 
tabaqa aholisini mehnatkashlar manfaatini himoya qiluvchilar qilib ko'rsatadi. Shu 
sababli  bu  tabaqaga buyumlarni  o'z haqiqiy  bahosidan  qimmatroq sotishga  ruxsat 
beradi.  Prosent  (foiz)ni  tavakkalchilik  to'lovi  yoki  qarz  oluvchiga  beriladigan 
«
beg'araz sovg'a
» deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik mohiyatini bo'yab 
ko'rsatadi  va  renta  er  egasiga  o'z  qo'l  ostidagilarni  boshqarishdagi  mehnati  uchun 

---

 
66 
to'lanadigan  haq  deb  baholaydi.  Bu  bilan  cherkov  (eri  bor)  va  feodallarning 
manfaatlarini himoya qiladi.  
Bunday  iqtisodiy  g'oyalar  Fransiyada  (
Nikola  Orem
),  Angliyada  (
Djon  Boll
) 
ham vujudga keldi. Shuni alohida qayd etish zarurki, bu iqtisodiy qarashlar sinfiy 
xarakterga  ega  bo'lgan,  yuqori  tabaqalarning  faoliyatini  ma'qullagan.  Ikkinchi 
tomondan  norozi  dehqonlar  harakati  ham  kuchaygan.  Angliyada