O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

8-MAVZU. KLASSIK IQTISODIY MAKTABGA MUQOBIL 
FOYALARNING MOHIYATI 
 
8.1. XIX asrning birinchi yarimida islohotchilik ilmiy konsepsiyalarining 
shakillanishi 
 
XVIII-XIX  asr  boshlaridagi  sanoat  to'ntarishi  katta  ijtimoiy-iqtisodiy 
o'zgarishlarga  olib  kelish  bilan  birga,  A.  Smit  ta'limotini  turlicha  tanqid  qiluvchi 
nazariy  maktablarni  shakillanishiga  etarli  zamin  tayyorladi.  Bu  nazariy  maktablar 
umuman klassik iqtisodiy maktabga muholif bo'lib uch asosiy yo'nalishda: iqtisodiy 
romantizm, hayoliy sosiolizm, nemis tarixiy maktabi (ijtimoiy-tarixiy) yo'nalishida 
rivojlandi. Bularningasosiy vakillari klassik iqtisodiy maktabga qarshi chiqish bilan 
birga  ulardan  o'zgacha  jamiyatning  nisbatan  ideal  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzilish 
modelini taklif qildilar.  
Darslikning  shu  va  keyingi  boblarida  klassik  iqtisodiy  maktabga  qarama-
qarshi g'oyalarning ba'zilari bilan yaqindan tanishamiz.  
Kapitalistik  rivojlanishdan  orqada  qolgan  va  mayda  tovar  ishlab  chiqarish 
ustun  bo'lgan  sharoitda  sanoat  to'ntarishi  davriga  kirayotgan  mamlakatlarda  bu 
tuzumni tanqid qilib, unga mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatini nisbatan bergan 
iqtisodchilarni  paydo  bo'lishi  tabiiy  bir  hol  edi.  Mayda  ishlab  chiqaruvchilar 
nazaryotchilar  klassik  iqtisodiy  maktabga  ham,  hayoliy-sosialistlarga  ham  bab-
barovar  teng  qarshi  turuvchi  iqtisodiy  ta'limotni  ilgari  surishga  intildilar.  Ular 
kapitalistik  jamiyatning  mayda  tovar  ishlab  chiqarishni  saqib  chiqarish  yollanma 
mehnatni kengaytirish bilan bog'liq bo'lgan ko'pgina belgilarini tanqid qilib, xususiy 
mulkchilikni sohibkorlik erkinligini yoqlab chiqadilar.  
XIX  asrning  birinchi  choragida  iqtisodiy  ta'limotlarda  shuningdek,  ilk  bor 
ishchilar sinfining ahvoli asosiy muammo qilib ajratib ko'rsatila boshlandi. Chunki 
aynan  mana  shu  davrdan  boshlab  sanoat  ishchilarga  rasman  shakllandi  va  ularga 
xos muammolar ko'zga tashlana boshlagan edi.  
Mayda  ishlab  chiqarish  nazariyotchilari  «iqtisodiy  romatizm»  ga  xos 
islohotchilik xarakatlarini targ'ib qilib, o'z rivojida bir necha bosqichni bosib o'tdi. 
Agar  birinchi  bosqichni  vakili  hali  kapitalizmdan  voz  kechishni  orzu  qilgan,  uni 
cheklab  qo'yishga  intilgan  ishchilarning  kullafatlari  xususida  astoydil  ko'z  yoshi 
qilgan  bo'lsa,  ikkinchi  bosqich  maktabi  vakili  esa  kapitalizmni  isloh  qilish 
loyihasini  ilgari  surib  «kichik  kapitalizm»  ni  saqlab  qolish  tarafdori  edi.  Lekin 
shuni  alohida  ta'kidlash  zarurki,  markscha-lenincha  ta'limotdan  farq  qilib,  ya'ni 
«inqilobga  qarshi»  deb  atalgan  yo'nalishdan  yuz  o'girib,  «Iqtisodiy  ta'limotlar 
tarixi» alohida yo'nalish hisoblangan islohotchilikka xos bu maktab vakillari ijodini, 
ta'limotlari  o'rganish  nithoyatda  zarurdir.  Chunki  ilmiy  maktab  vakillari  o'z 
davrlarida  klassik  iqtisodiy  maktab  vakillarini  tanqid  qilib,  hayoliy  soialistlar 
g'oyalariga qarshi kurashdilar, marksizm ta'limoti ommalashuviga qarshilik qilishga 
urindilar.  
Biz ushbu bobda mana shu maktabning asosiy vakillari S.Sismondi, P.Prudon, 
K.Rodbertusning  iqtisodiy  ta'limotlariga  xos  xususiyatlar  ularning  uslubiyati  bilan 
yaqindan tanishamiz. Bu olimlar qoldirgan ilmiy meros ma'lum darajada uzoq davr 

---

 
152 
davomida  turli  mamlakatlardagi  iqtisodiy  qarashlarning  shakllanishiga  katta  ta'sir 
o'tkazib keldi.