O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

rnochnoe  obestvo
») 
vujudga keldi (bozor iqtisodiyoti avvaldan mavjud). 
 Avvalgi  barcha  tizimlarda  iqtisodiy  hayotni  tashkil  etish  usulida  an'analar 
hokimiyati va buyruqlar doim ustun bo'lgan.  
Bozor  tizimida  esa  barcha  erkin  bozor  talablari  doirasida  sohibkorlik  bilan 
ixtiyoriy  shug'ullanadilar,  an'analar  yoki  kimlarningdir  buyrug'iga  bo'ysungan 
holda  ish  yuritmaydilar.  Bu  tizimda  odamlar  ish  tanlashda  to'la  erkinlikka  ega 
bo'libgina  qolmasdan,  ishni  ham  o'zlari  qidirishi  kerak.  Bunga  qarama-qarshi 
bo'lgan  jamiyatda  qullar  yoki  an'analar  bilan  cheklangan  hunarmandlar  oldindan 
o'zlarining  ma'lum  vazifalarini  bajarganlar  va  uni  o'zgartirish  juda  katta 
qiyinchiliklarni tug'dirgan. Bozor tizimida har bir inson erni erkin sotib olishi yoki 
sotishi, ferma esa o'z navbatida osonlik bilan savdo markaziga aylanishi mumkin. 
 Bu  tizimda  kapital  bozori  paydo  bo'ladi  va  ishlab  chiqarishda  doimo  boylik 
oqimi, ya'ni banklar va boshqa moliya kompaniyalari tomonidan tashkil etiladigan 
jamg'arma va investisiyalar oqimi vujudga keladi, qarz oluvchilar bu boyliklardan 
foydalanganligi uchun foiz to'laydilar.  
Tovarlar va  xizmatlar  ishlab  chiqarishda  ishlatiladigan  mehnat sarflari, er  va 
kapitallar ishlab chiqarish faktorlari (
omillari)
 deb ataladi (
bu masalalar  keyinroq 
qarab chiqiladi)
.  
Kapitalizmgacha  ishlab  chiqarish  faktorlari  umuman  bo'lmagan,  degan 
qisqacha xulosalar chiqariladi. Albatta inson mehnati, tabiiy resurslar, shuningdek 
er va ishlovchilar san'ati doim bo'lgan, ammo mehnat, er va kapital tovar emas edi. 
Mehnat  krepostnoy  yoki  qullarning  ijtimoiy  vazifasiga  aylanib,  bu  mehnatga  haq 
to'lanmagan.  Krepostnoy  dehqon  undan  tashqari  o'z  xo'jayiniga  erdan  va  qurol-
yarog'dan  foydalanganligi  uchun  obrok  to'lagan.  Er  harbiy  yoki  fuqarolik 
hokimiyatining  asosi  hisoblangan.  Kapital  xazina  yoki  hunarmandlarning  asbob-
uskunalari sifatida qaralgan va u bozor bahosiga ega bo'lmagan.  
Kanday  qilib  haq  to'lanmaydigan  mehnat,  renta  puli  keltirmaydigan  er  va 
shaxsiy  xazina  ishlab  chiqarish  faktoriga  aylanib  qoldi?  Bu  kapitalistik  tuzumni 
keltirib  chiqargan  inqilob  bilan  bog'liq.  Bu  o'zgarishlar  tarixan  uzoq  davrni  (XV-
XVI asrlar) o'z ichiga olib, ba'zida asta-sekin, ba'zan esa to'fon kabi o'rta asrlarning 
urf-odatlarini  emirib  bordi  va  jamiyatni  hozir  biz  biladigan  bozor  jamiyatiga  olib 

---

 
133 
keldi.  Ayniqsa  Angliyada  bu  jarayon  ertaroq  boshlandi  va  biz  yuqorida  eslatgan 
dehqonlarni  shafqatsizlik  bilan  o'z  erlaridan  siqib  chiqarish  yo'li  bilan  amalga 
oshirildi.  Asosiy  maqsad  bu  erlarni  lendlordlarga  berish  va  yaylovga  aylantirib, 
qo'y  boqish,  uning  junidan  manufakturalarda  mato  to'kish  edi.  O'z  erlaridan 
mahrum bo'lgan ijarachilar shaharlarga ketishga va u erda o'z ishchi kuchini ishlab 
chiqarish faktori sifatida sotishga majbur edilar.  
Fransiyada  ham  shu  kabi  o'zgarishlar  ro'y  bera  boshladi,  demak,  bundan 
shunday  qisqacha  xulosalar  chiqarish  mumkinki,  bozor  jamiyati  uchun  hayotiy 
zarur  bo'lgan  ishlab  chiqarish  faktorlari  tarixiy  o'zgarishlar  tufayli  yuzaga  keldi. 
Oqibatda  mehnat  tovarga  aylandi,  avloddan  avlodga  meros  bo'lib  o'tadigan  er 
ko'chmas  mulk  bo'lib  qoldi  va uni  sotish, sotib  olish  mumkin  bo'lib qoldi, xazina 
esa  kapitalga  aylandi.  Ammo  kapitalizmning  iqtisodiy  erkinligi  ba'zilar  uchun 
yutuq, ko'pchilik uchun esa qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Ko'tarilayotgan savdo 
sohibkorlar  uchun  yangi  hayotga  yo'llanma  va  yangi  ijtimoiy  holat  bo'lsa, 
kambag'allar sinfi uchun esa o'z holatidan chiqib olish uchun imkoniyatdir, chunki 
avvalgi holatda bunday asos yo'q edi. Lekin iqtisodiy erkinlikning muhim tomoni 
yana  shuki,  unda  har  kim  birovning  hech  qanday  yordamisiz  hayot  girdobida 
yashash uchun kurashishi kerak bo'ladi. Ko'pincha savdogarlar va boshqa xodimlar 
bu to'fonda o'z-o'zidan yo'q bo'lib ketadi.  
Shunday  qilib,  bozor  tizimi  bir  tomondan  turli  qiyinchilik,  ishonchsizlik, 
azob-uqubat  sababi  bo'lsa,  shu  vaqtning  o'zida  taraqqiyot,  imkoniyat  va  yutuqlar 
manbai hamdir.  
XVIII asrning ikkinchi yarmida «Texnik yo'nalishda»gi ishbilarmonlar guruhi 
iqtisodiyot tarixida butunlay yangi insonlarni vujudga keltirdi.  
Sanoat  inqilobi  dastlab  engil  sanoatda,  xususan,  to'qimachilik  sohasida 
boshlandi  va  mashinasozlik  vujudga  kelishi  bilan  nihoyalandi.