O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

 T. Kampanyella 
Osiyoda 
Abu Nasr ibn Muhammad Forobiy 
(870-950, 2- 
muallim),  Germaniyada 
Tomas  Myunser
  (1420-1525)lar  tomonidan  ham  ilgari 
surilgan. Injil va Qur'oni karimda ham uning elementlari bor. Markaziy Osiyodagi 
sarbadorlar
  (boshini  dorga  tikkanlar)  davlati  ham  shu  tamoyillarga  asoslangan 
(Samarqandda Abu Bakr Kalaviy, Mavlonozoda, Xurdaki Buxoriy va boshqalar).  
Keyinchalik  Abduraxmon  Jomiy  va  A.Navoiy,  Xurdaki  Buxoriy  asarlarida 
ham bunday g'oyalar bor.  

---

 
69 
 
QISQACHA XULOSALAR 
 
Feodal er egaligi davrida natural xo'jalik, ayniqsa qishloq xo'jaligi asosiy edi, 
ammo shu bilan birga bu paytda shaharlar soni o'sdi, tovar-pul munosabatlari ham 
ancha  rivojlandi,  nisbatan  erkin  va  samarali  ishlab  chiqarish  usuli  bo'lgan 
krepostnoylikka  o'tildi.  Avvalgi  davrdagi  natural  xo'jalik  ishlab  chiqarishi  (T-T) 
asta-sekin T-P-T munosabatlari bilan almasha bordi (agrar yo'nalish hal qiluvchi), 
iste'mol  qiymatlarini  yaratish  baribir  asosiy  maqsad  bo'lgan  va  shu  g'oya  himoya 
etilgan, mehnat qurollari takomillashmagan davrda bu tabiiy bir hol edi.  
Feodal  munosabatlar  Sharkda  nisbatan  erta  tarkib  topdi  va  uzoqroq  davom 
etdi.  Arab  mamlakatlarining  iqtisodiyotiga  islom  aqidalari  faol  ijobiy  ta'sir  etdi. 
Kur'oni  karim  va  hadislarda  keltirilgan  iqtisodiyotga  aloqador  qonun-qoidalar 
«Hidoya»  va  shu  kabi  boshqa  fiqh  kitoblarida  keng  o'rganilib,  amalga  oshirildi, 
natijada muhim iqtisodiy g'oyalar ilgari surildi. Mehnat, ayniqsa, qishloq xo'jaligi, 
hunarmandchilik va savdo qo'llab-quvvatlandi. Isrofgarchilik, mehnatsiz daromad, 
ayniqsa sudxo'rlik harom deb e'lon qilindi.  
Bu davr uchun Ibn Xaldunning iqtisodiy g'oyalari nihoyatda muhimdir, u o'z 
asarlarida  ijtimoiy  ishlab  chiqarish,  mehnat  unumdorligi,  oddiy  va  murakkab 
mehnat,  zaruriy  va  qo'shimcha  mahsulot,  tovarning  iste'mol  qiymati  va  umuman 
qiymatning  farqini  ta'riflab  berdi, ayirboshlash  tamoyilini  (sarflangan  mehnatning 
yarmi)  to'g'ri  talqin  etdi,  sarflangan  mehnat  bilan  birga  shu  tovarning  odamlarga 
zarurligi ham muhimligini ta'kidladi. Uning asarlarida mehnat taqsimoti, tovar-pul 
munosabatlari,  savdoning  boylik  yaratishdagi  roli,  soliq  tizimining  xalq 
farovonligiga ta'siri asosan to'g'ri tahlil etib berilgan.  
G’arbiy  Evropadagi  feodal  munosabatlar  nisbatan  kech  tarkib  topgan  bo'lsa 
ham,  uning  rivoji  tezroq  bo'ldi.  Dehqonchilik,  umuman,  qishloq  xo'jaligi  ustun 
bo'lishiga qaramay, hunarmandchilikda  sex  tizimi, keyinroq  manufaktura vujudga 
keldi, mehnat taqsimoti, unumdorlik va sifat masalalari (ayniqsa sexlarda), raqobat 
tamoyillari tarkib topdi. Bu davrda g'arbda natural xo'jalik (iste'mol qiymati ishlab 
chiqarish)  qo'llangan,  oltin  va  kumush,  zeb-ziynat  sun'iy  boylik  deb  qaralgan, 
«adolatli  baho»  masalasi  ko'tarilgan.  Bu  erda  ham  din  va  din  ahli  tomonidan 
iqtisodiyotda muhim fikrlar ilgari surilgan. Masalan, F.Akvinskiy «adolatli baho» 
masalasini naf va manfaatlar tengligi asosida hal etadi. Prosent (foiz)ni oqlaydi, uni 
qo'llaydi va tavakkalchilik to'lovi deydi. U shuningdek rentani ham qo'llaydi, uning 
ekspluatatorlik mohiyatini inkor etadi.  
XIV-XV  asrlarda  G’arbiy  Evropada  feodalizmning  emirilishi  va  ilk 
kapitalistik  munosabatlar  shakllana  boshladi.  Bu  jarayon  kapitalning  dastlabki 
jamg'arilishi  jarayoni  bilan  bog'liq  bo'ldi  va  ko'p  hollarda  og'ir  shaklda  amalga 
oshdi.  Ayniqsa  dehqonlarni  erdan  mahrum  etish  og'ir  oqibatlarga,  dehqonlarning 
katta  qismining  xonavayron  bo'lishiga  olib  keldi.  Yangi  munosabatlar  yangi 
sinfning  -  burjuaziyaning  manfaatiga  mos  edi,  ammo  bu  jarayon  boshqalar 
hisobiga ro'y berdi.  

---

 
70