O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Sinov savollari:

1. 
   Subjarayon nima uchun tashkil qilinadi?
   
2. 
   Kompilyatsiya kalitlari vazifasini aniqlang
   
3. 
   Subjarayonni tashkil qilishda qaysi modul ishlatiladi?
   
4. 
   Exec protsedurasining rolini aniqlang.
   
5. 
   Uzulish vektorini qayta tiklash nima?
   

6. 
   OS Vektorlarini o’rnatishdan maqsad?
   
7. 
   Subjarayonlarni sxema yordamida tasvirlang.
   

Adabiyotlar

[1], [5], [11], [14], [16]

.

Ma’ruza № 11

Mavzu: Overley programmalar

Reja:

1. 
   Zamonaviy muhitlar va overley programmalar
   
2. 
   Overley tashkil qilish bosqichlari
   
3. 
   Overleyni rasmiylashtirish
   
4. 
   Unit modulining roli
   
5. 
   Overley fragmentlar va bosh programma
   

Tayanch iboralar: Overley, modul, fragmentlar, kompilyatsiya rejimi,

Ma’ruza bayoni

Endi tizimli programmalashning yana bir kichik va qiziqarli masalasi overley programmalarni tashkil qilish haqida to’xtalib o’tamiz.

Programmalash jarayonida programma hajmi(matni) juda katta bo’lgan holda ko’pgina programmalashtirish tizimlari dastur transliyatsidan keyin “ Not enough memory – Xotira yetishmayapti ” degan ogohlantirish ma’lumotini beradi. Bu muammoning hal qilishning mumkin bo’lgan yo’llaridan biri programmani overley tashkil qilish va qo’llashdir. Shuning uchun zamonaviy programmalash muhitlarida maxsus overley modullari mavjud va ulardan foydalanib overley programmalar tuziladi. Tpas va Borland Pascal qulayliklardan foydalanib overley programma yaratish asos va bosqichlarini ko’rib chiqamiz.

1. 
   Overley moduli yordamida, ya’ni uning talablarini hisobga olgan holda programmani alohida bo’laklarga bo’lamiz.
   
2. 
   Bo’laklar hohlagancha bo’lib, ularning birgalikda talab qiladigan xotira hajmi SHEHM ning ish uchun taqsimlanadigan xotira hajmidan ancha katta bo’lishi mumkin.
   
3. 
   Overley tashkil qilgan programma asosan ikkita fayldan iborat, masalan,
   
   1. 
      prog.exc
      
   2. 
      prog.ovr
      

Bir xil nom va har xil kengaytma. Prog.exe – fayli programmaning doimiy qismi, prog.ovr – fayli esa xotiraga kerakli paytda chaqirilishi mumkin bo’lgan bo’laklar kodini saqlaydi.

4. 
   Har bir vaqtning davomida xotiraga faqat kerak bo’lgan bo’lakcha yuklanib ishlatiladi. Programmaning overley qismlari(masalan, i+1 qism) uchun oldingi (i - qism) ishlatilgan qism egallagan xotirani ishlatadi. Qo’shimcha xotira umuman kerak bo’lmasligi mumkin.
   
5. 
   Bo’laklarni xotiraga chaqirish va undan chiqarish uchun maxsus protsedura, ya’ni overleylar administratori (boshqaruvchisi) yordamida bajariladi.
   

Endi Overley programmalarni tasvirlash, ya’ni rasmiylashtirish algoritmi qadamlari bilan tanishamiz.

a) Overley programmalar ko’pgina tizimlarda(nasalan, Tpas, BP, C ) faqat modul shaklida , ya’ni unit moduli shaklida tashkil qilinadi.

b) Modullarda mavjud bo’lgan bo’laklar, ya’ni bo’limlar (interface – e’lon, implementation – tadbiq etish, begin … end - initsializatsiya – ishga, yuritish) overley programmaga kiritiladi. Ammo bu yerda quyidagi shartlar bajarilishi kerak.

b.1) Har bir overley moduli bosh qismida kompilyatsiya rejimi {$0+}, ya’ni modulni overley bo’lishiga ruxsat beruvchi durektiva mavjud bo’lishi.

b.2) Overley qismprogrammalarni chaqiruvchi hamma protsedura va funksiyalar {$F+} (far chaqirish modeli, usuli) rejimida kompilyatsiya qilinishi.

Overley programmalarni tashkil qilish.

Overley programmalarni tashkil qilishning umumiy sxemasi va bosqichlarini oddiy misolar yordamida ko’rib chiqamiz. Asosiy instrumental vosita sifatida Borland Pascal programmalash muhitini ishlatamiz.

Programmaning overley bo’lakalari modul (unit) shaklida tashkil qilinadi. Modulning umuiy ko’rinishi quyidagicha

Unit < modul nnomi >;

Interface {elonlar bo’limi}

Uses mod1, mod2, …, modn;

Const

Type {konstanta, tip, va o’zgaruvchilarni aniqlanishi}

Var
Implementation {amaliylashtirish bo’limi}

Uses mod1, mod2, …, modn;

Const

Type

Var

Begin

{Ijro etish bo’limi}

End.

Faraz qilaylik, quyidagi sodda masala berilgan bo’lsin. Haqiqiy elementlardan iborat massiv berilgan. Massivning eng katta(maksimal) va eng kichik(minimal) elementlarini aniqlab ularning joyini almashtirish kerak bo’lsin.

Masalani bir qancha bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan, ma’lumotlarni tayyorlash va kiritish, maksimal va minimal elementlarni topish, ularni joyini almashtirish, hosil bo’lgan natijani chiqarish. Har bir bo’lakni overley programma shaklida tashkil qilib, ya’ni overley fragment ko’rinishda loyihalab asosiy programmada ketma – ket ishga da’vat etib masalani hal qilish mumkin.

Overley fragmentlar va bosh programmaning umumiy sxemalari quyidagilardan iborat.

1) Massivning maksimal va minimal elementlari o’rnini aniqlaydigan modul.

{$F+, 0+}

Unit mod1;

Interface

Uses mod2;

Procedure mest0;

Begin … end;

End.

2) Ma’lumotlarni kiritish moduli

{$F+, 0+}

Unit mod2;

Interface

Const n=8;

Type mass=array[1..n] of real;

Var arr:mass;

Implementation

Begin … end;

3) Orinalmashtirish moduli

{$F+, 0+}

Unit mod3;

Interface

Procedure zamenamesto;

Implementation

Begin … end;

End.

4) Overley bo’laklarni ishini boshlash moduli

Unit modprima;

Interface

Uses overley;

Implementation

Begin

OvrInit(‘overprog.ovr’);

End.

5) Asosiy programma umumiy ko’rinishi:

Program asosiy;

{$F+}

Uses Crt, modprima, overley, mod1, mod2, mod3;

{$0 mod1}

{$0 mod2}

{$0 mod3}

Begin … end.

Sinov savollari:

1. 
   Overley usulining vazifasi nimadan iborat?
   
2. 
   Programmalarni Overley tashkil qilish umumiy sxemasini bering
   
3. 
   Overley modullar qanday taskil qilinadi?
   
4. 
   Qaysi kompilyatsiya kalitlari ishlatiladi?
   
5. 
   Overleyni rasmiylashtirish algaritmini keltiring
   
6. 
   Overley programma nechta fayldan iborat?
   

Adabiyotlar

[1], [5], [13], [14], [19]

Ma’ruza № 12

Mavzu: Ob’yektga – mo’ljallangan programmalash xususiyatlari

Reja:

1. 
   Kirish. Ob’ekt va uning xossalari.
   
2. 
   OMPning asosiy prinsiplari.
   
3. 
   Texnologiyaning qulayliklari.
   
4. 
   Texnologiyaning qo’llash bosqichlari.
   

Tayanch iboralar: Ob’ekt, maydon, metod, qobiqlash, vorislik, polimorfizm, virtual metod, konstruktor, destruktor.

Ma’ruza bayoni

Ob’yektga- yo’naltirilgan programmalash (OYP) zamonaviy texnologiyalardan bo’lib uning negizida ob’ekt (object) tushunchasi yotadi. Shuning uchun bu texnologiyani ob’ektga- mo’ljallangan yoki ob’ektli texnologiya ham deydilar. Ob’ekt bizga programmalash kursining kirish qismidan ma’lum bo’lgan yozuv, aralash tip (record) tipiga o’xshashdir. Ob’ektga yozuvdan farqliroq nafaqat ma’lumotlar, balki ularni qayta ishlash uchun kerakli bo’lgan algoritmlar (qismprogrammalar) saqlanadi.

Ta’rif: Ob’ekt- bu shunday strukturadirkim uning komponentalarini turli tipli o’zaro bog’liq ma’lumotlar va bu ma’lumotlarni ishlatadigan qismprogrammalar (protsedura va funksiyalar) tashkil qiladi.

Ob’ektni ma’lumotlarning yangi tipi ham deyish mumkin. Shu asosda Cumula-67 tilidan boshlab yangi OYP texnologiyasi paydo bo’ldi va keyinchalik paskal va C++ tillarida rivojlantirildi. Texnologiya strukturaga va modulli programmalash texnologiyalariga suyanadi va ularni kengaytiradi.

Ob’ekt tushunchasiga misol qilib “Kompyuter”ni olish mumkin.

Kompyuter alohida qismlardan (protsessor, monitor, klaviatura va hokazo) iborat, xotira hajmi, monitor kuchlanish, tezkorlik va hokazo parametrlar bilan xarakterlanadi. Bular kompyuter haqida ma’lumotni tashkil qiladi. Bundan tashqari kompyuter turli amallarni bajaradi yoki uning ustida har- xil amallar bajariladi, masalan, disklarni joylashtirish, ekranda figurani chiqarish, hisoblashni bajarish. Ya’ni “kompyuter” ob’ekti parametrlar va ular ustida bajariladigan amallar majmuidir. Ob’ekt o’ziga xos xususiyatlarni birlashtiradi va ularni qayta ishlaydi.

OMD texnologiyasi katta programmaviy ma’lumotlarni ishlab chiqishda quyidagi qulayliklar beradi:

• 
  Sohaning oddiy tabiiy tushunchalarini ishlatish va yangi tushunchalarni hosil qilish ;
  
• 
  Programma hajmini xossa va amallarni ixchamlashtirish asosida kamaytirish, xotirani dinamik ob’ektlarni qo’llash natijasida tejash;
  
• 
  Ob’ektlar kutubxonasini yaratish, programmani o’zgartirishni osonlashtirish;
  
• 
  Qismprogrammalarni turli to’plamli formal parametrlari bilan qo’llash;
  
• 
  Ob’ekt haqida to’liq ma’lumotni bir joyda birlashtirish va programma taxlashni soddalashtirish.
  

Aytish kerakkim, OYP texnologiyasi kamchiliklarga ham ega va qator holatlarda o’z samaradorligini ko’rsata olmaydi. Masalan, agar uning virtual metodlari qo’llanilsa programma tezkorligi pasayishi mumkin. Sodda va kichik hajmga ega bo’lgan programmalarda bu texnologiyani ishlatish maqsadga muvofiq emas. OMPni ishlatish programmani soddalashtirmaydi, ammo programmani yaratish texnologiyasini osonlashtiradi.

Bizga ma’lum bo’lgan TPas yoki BP muhitlarda OMP-ga asoslangan Turbo Vision kutubxona (qismprogrammalar majmua) si ishlatiladi va muloqotli (interaktiv) programmalar to’plamini loyihalash uchun katta qulayliklar beradi.

OYP texnologiyasi asosiy prinsiplari (xususiyatlari). Texnologiyaning negizida uchta bosh tushunchalar yotadi.

1. 
   Inkapsulyatsiya (Qobiqlash). Qobiqlash ma’lumotlar to’plamini va bu to’plamni qayta ishlashga mo’ljallangan algoritmlarni (qismprogrammalarni, ya’ni protsedura va funksiyalarni) birlashtirishdir. Natijada yangi tip- ob’ekt (object) paydo bo’ladi. OMP muhitida ma’lumotlarni ob’ekt maydonlari va qismprogrammalarni ob’ekt metodlari deymiz.
   

Qulayliklari:

1. 
   Ob’ekt tashqi muhitdan mustaqil bo’ladi.
   
2. 
   Ma’lumotlar va algoritmlarni modifikatsiya qilish (o’zgartirish) osonlashadi.
   
3. 
   Ob’ektlar kutubxonasini yaratishga qulay sharoitlar paydo bo’ladi.
   

2. 
   Vorislik (Meroslik, irsiylik- наследование). Tayyor ob’ektlar yordamida yangi ob’ektlar ketma- ketligini yaratish. Eski (bosh) ob’ektlarga ma’lumotlar tasvirlanishi va ularni qayta ishlash metodlari yangi ob’ektlarga “merosiy” (otadan- o’g’ilga- nevaraga) o’tishi. Ya’ni bosh ob’ektdagi maydonlar va metodlar avtomatik ravshda “otadan” “o’g’ilga” o’tadi, yangilari bilan kengaytiriladi yoki o’zgartiriladi.
   

Qulayliklari:

1. 
   Ob’ekt xususiyatlarini o’zgartirish osonlashadi.
   
2. 
   Masala qo’yilishida bosh (ota) ob’ektda mujassamlangan xususiyatlar keyinchalik yangi (o’g’il) ob’ektlarning xususiyatlari bilan kengaytiriladi.
   
3. 
   Murakkab programmani qadamba- qadam ishlab chiqish sharoiti paydo bo’ladi.
   

3. 
   Polimorfizm (umumiylik, o’rindoshlik). Polimorfizm deb- bitta bosh (ota) ob’ektdan paydo bo’lgan qarindosh ob’ektlarning o’xshash muammolarni turlicha (o’ziga xos) usullar yordamida yechishga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda, tasvirlangan qismprogrammalar ob’ektlar ketma- ketligida ta’sir kuchiga ega bo’lib, har bir keyingi pog’onada (bosqichda) turgan ob’ekt o’zi ustida bu qismprogrammani o’zicha qo’llashi mumkin.
   

Qulayliklari:

1. 
   Bosh ob’ektdagi metodlarda mavjud bo’lmagan xususiyatlarni keyingi pog’onadagi ob’ektlarda hosil qilish.
   
2. 
   Yangi ob’ektga bosh ob’ektdagi metod nomi bilan metodni e’lon qilib unda yangi xossalarni kiritish.
   
3. 
   Ikkita bir xil metod va turli xususiyatlarni loyihalash.
   
4. 
   Virtuallashtirish (виртуализация), ya’ni nafaqat yangi (o’g’il) ob’ekt metodini bosh (ota) ob’ekt metodlariga murojaat qilinishini, balki teskarisi ham, ya’ni bosh ob’ekt metodlarini yangi ob’ekt metodlariga murojaat qilinishini tashkil qilish.
   

Texnologiya asoslarini qo’llash va talablarini qondirish uchun quyidagi masalaning yechimining ketma-ketligini tahlil qilamiz.

Masala: Ekranda turli grafik obrazlarni (nuqta, aylana, kvadrat, chiziq) hosil qilib ularni harakatini tashkil qiluvchi programma tuzilsin: Ekran holatini quyidagi chizmada ko’rasatish mumkin.

Programmada obrazlarni ko’chirishni namoyish etish uchun kursorni boshqaruvchi klavishalar: Home, End, PgUp, PgDn- dioganal bo’yicha harakat uchun, Tab- ko’chirish kerak bo’lgan obrazni tanlab olish uchun va Esc- programmadan chiqish uchun ishlatiladi.

1. 
   Obe’ktlarni tashkil qilish. Bizga ma’lum programmalash muhitlarida ob’ektlarni yaratish uchun uchta maxsus so’z: object, constructor, destructor va uchta standart direktivalar: private, public va virtual ishlatiladi.
   

Object- ob’ektni tasvirlash uchun qo’llanib tiplarni aniqlash bo’limida joylashtiriladi.

Type MyObject = object

{ob’ekt maydonlari}

{ob’ekt metodlari}

End;

Agar ob’ekt boshqa bosh (ota) ob’ektdan hosil qilingan bo’lsa, u holda bosh ob’ekt nomi object so’zidan keyin qavslarda ko’rsatiladi.

Type MysecondObject = Object(MyfirstObject)

{ ob’ekt maydonlari}

{ob’ekt metodlari}

End;

Ob’ektlarni tasvirlashda (e’lon qilishda) quyidagilarga rioya qilish kerak.

• 
  Ixtiyoriy ob’ekt xohlagancha avlodga (farzandlarga) va faqat bitta bosh (ota) ob’ektga ega bo’lishi mumkin;
  
• 
  Ob’ekt tipi faqat asosiy programmaning turlarini tasvirlash bo’limida (type bo’limida) yoki modullar bo’limlarida e’lon qilinishlari kerak. Qismprogrammalarda (protsedura va funksiyalarda) ob’ektlarni tasvirlash mumkin emas;
  
• 
  Ob’ekt tipini tasvirlashda ma’lumotlar maydonlari metodlarni tasvirlashdan oldin bo’lishi kerak;
  
• 
  Ob’ekt komponentalari fayl bo’lishi mumkin emas va o’z navbatida fayllar “ob’ekt” tipidagi komponentalarni saqlamaydi.
  

Masalani yechishga o’tsak, bosh (ota) ob’ektini TGraphObject bilan belgilaymiz. Qobiqlash asosida boshqa ob’ektlar (o’g’illar) uchun umumiy bo’ladigan maydon va metodlarni kiritamiz.

Type TgraphObj = object

Private {ob’ekt maydonlari foydalanuvchidan yashirilinadi}

x, y: integer; {nuqta koordinatasi}

color: word;{figura rangi}

public {ob’ekt metodlari foydalanuvchi uchun ochiq}

constructor Init(ax, ay: integer; aColor: word); {ob’ekt ekzemplyarini (nusxasini) hosil qiladi}

procedure Draw(aColor: word); virtual; {ob’ektni berilgan aColor rangi bilan chizadi}

procedure Show; {color rangi bilan ob’ektni ko’rsatadi}

procedure Hide; {fon rangi bilan ob’ektni yashiradi}

procedure MoveTo (dx, dy: integer); {ob’ektni koordinatasi x+dx, y+dy bo’lgan nuqtaga ko’chiradi }

end;

Keyinchalik TgraphObj – dan “o’g’il” ob’ektlarni hosil qilib nuqta, chiziq, to’rtburchak va aylananing o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatuvchi xarakteristikalarini tashkil qilamiz. Bu grafik obrazlarning har biri ekrandagi o’rni (x va y maydonlari) va rangi bilan (color maydoni) xarakterlanadi. Ular Draw metodi yordamida ekranda akslantiriladi, Show metodi bilan “o’zini ko’rsatadi”, Hide metodi bilan “yashirinadi” va MoveTo yordamida ekran bo’ylab harakat qiladi.

Private direktivasi yashirilgan (yopilgan ) maydon va metodlar seksiyasini ochadi. Agar shu seksiyada programmalovchi TPU- modulidan foydalangan bo’lsa u holda foydalangan ob’ektlarning elementlari “ko’rmas” shakliga o’tadi. Yuqoridagi tasvirlashda reper (nishonli) nuqta hisoblanadigan (x, y) ixtiyoriy tarzda o’zgartirilishi mumkin emas. X va Y qiymatlarini o’zgartirish uchun ob’ekt tarkibiga kiradigan Init va MoveTo metodlari ishlatiladi.

Yashirilgan ( ko’rmas) maydon va metodlar ob’ekt tasvirlangan programmaviy birliklarda (programma yoki modul) ochiq deb qabul qilinadi. Agar biz keyinchalik GraphObj modulini yaratsak, u holda yashirilgan elementlar faqat shu modulda “ochiq” va bu modulni ishlatuvchi asosiy programmada “yopiq” deb hisoblanadi.

Aytib o’tish kerakkim, oddiy programmalarda “yashiriladigan” elementlarni tashkil qilish shart emas. Shuning uchun yuqoridagi tasvirlashda Private…, public menizmlarni ishlatmasak quyidagi fragmentni hosil qilamiz.

Type TGraphObj=object

x, y: integer; color: word;

Constructor Init(ax, ay: integer; acolor: word);

Procedure Draw(acolor: word): virtual;

Procedure Show;

Procedure Hide;

Procedure MoveTo(dx, dy:integer);

End;

Umuman olganda, maydonlar oddiy o’zgaruvchi kabi tasvirlanadi, ixtiyoriy ma’lumotlar strukturasi va o’z navbatida boshqa ob’ekt ham bo’lishi mumkin. Metodlar esa oddiy protsedura va funksiyalarni tasvirlashga o’xshaydi.

Ob’ekt- bu ma’lumotlar tipidir. Shuning uchun uni qandaydir “shablon” (qolib) deb qabul qilib uning ekzimplyarlarini (nusxalarini) konstruktor yordamida aniqlaydilar. Bunday nusxalar xohlagancha bo’lishi mumkin. Constructor so’zi procedure so’zining o’rnida ishlatiladi. Ob’ektda virtual metodlar bo’lmasa, u holda konstruktor ishlatilmaydi. Aksincha agar bitta metod virtual tasvirlangan bo’lsa, u holda hech bo’lmaganda bitta konstruktor tasvirlanadi. Konstruktorga murojaat qilish ixtiyoriy virtual metodga murojaat qilishdan oldin kelishi kerak.

Kostruktorning asosiy vazifasi ob’ekt maydonlarini aniq qiymatlar bilan to’ldirishdir. Bir ob’ektning har xil nusxalari (ekzimplyarlari) faqat qiymatlari bilan, ya’ni maydonlar qiymatlari bilan farq qiladi. Keltirilgan misolda Init konstruktori nusxani to’liq aniqlash uchun ma’lumotlarni ax, ay, acolor parametrlari orqali qabul qiladi.

Draw protsedurasi TGraphObj ob’ektining avlodlarida turlicha ishlatilib har xil figuralarni (nuqta- PutPixel, chiziq- Line va hokazo) tasvirlash (chiqarish) uchun qo’llaniladi.

Ob’ektning hamma xususiyatlarini tasvirlash uchun ob’ekt metodlarini ochib berish, ya’ni protsedura va funksiyalarni tasvirlash kerak. Tasvirlash (protsedura va funksiya) ob’ektni tasvirlashdan keyin joylashtirilishi talab qilinadi.

Bu qoidalarni hisobga olib tasvirlashni davom ettiramiz va quyidagilarni hosil qilamiz.

Type

TGraphObj=object

_

End;

Constructor TGraphObj.Init;

Begin x:=ax; y:=ay; color:=acolor; end;

Procedure TGraphObj.Draw;

Begin;

{bu protsedura “o’g’il” ob’ektlarda ishlatiladi}

End;

Procedure TGraphObj.Show;

Begin Draw(Color) end;

Procedure TGraphObj.Hide;

Begin Draw(GetBKColor) end;

Procedure TGraphObj.MoveTo;

Begin Hide; x:=x+dx; y:=y+dy; Show end;

Metodlarni tasvirlash jarayonida Metod nomidan oldin ob’ekt nomi qo’shiladi, ya’ni metodning tarkibiy (murakkab-составное) nomi hosil bo’ladi. Bunday nomlanish aniq bir protsedurani nimaga qarashli ekanligini bildiradi. Ob’ekt maydonlarini protseduralarda qayta tasvirlash mumkin emas. Masalan, bu fragment

Constructor TGraphObj.Init;

Var

x, y: integer; color:word; {Xato!}

Begin … end;

Ko’rinib turibdikim, abstrakt ob’ekt TGraphObj ekranga ma’lumot chiqarish uchun ishlatilmayabdi. Shuning uchun uning metodi Draw ish bajarmaydi. Ammo Hide, Show va MoveTo metodlari Draw metodiga murojaat qilib ish bajaradi.

Sinov savollari:

1. 
   Ob’ekt nima? Uning xususiyatlarini izohlang.
   
2. 
   Texnologiyaning mohiyati nimadan iborat?
   
3. 
   Bu texnologiya qaysi metodlarga asoslanadi?
   
4. 
   Virtual metod nima uchun kerak?
   
5. 
   Texnologiyaning noqulayliklari ham bormi?
   

Adabiyotlar

[5], [8], [11], [13], [16]

Ma’ruza № 13

Mavzu: Vizual programmalash muhiti

Reja:

1. 
   Interfeysni tashkil qilish asoslari.
   
2. 
   Integrallashgan muhit va interfeys.
   
3. 
   Vizual texnologiya xususiyatlari.
   
4. 
   Texnologiyaning instrumental vositalari.
   
5. 
   Delphi muhiti qulayliklari.
   

Tayanch iboralar: interfeys, integrallashgan muhit, oyna, forma, menyu, komponenta, holat, vizual programmalash, ilovalar.

Ma’ruza bayoni

Programma ta’minotini yaratishda foydalanuvchi va programma (tizim) orasidagi muloqot turini, ya’ni foydalanuvchi interfeysini tashkil qilish muhim masalaga aylandi. Buning sabalari quyidagilardir:

• 
  Kompyuter bilan muloqot qilish jarayoni foydalanuvchiga qo’shimcha noqulayliklar yaratmasligi kerak;
  
• 
  Muloqot paytida aktivlik (iteraktivlik) programmadan foydalanuvchiga va teskarisi, foydalanuvchidan programmaga o’tishi maqsadga muvofiq;
  
• 
  Interfeysni qulay va tushunarli formalarini ishlab chiqish va standartlash uchun yangi metod va vositalarni loyihalash talab qilinadi.
  

Zamonaviy integrallashgan tizimlar (Delphi, VBA, C++, Java) muhitida foydalanuvchi interfeysi quyidagi elementlar yordamida loyihalanadi va ishlab chiqariladi:

• 
  Ro’yxat;
  
• 
  Tahrirlash satri;
  
• 
  Nishon;
  
• 
  Menyu;
  
• 
  Opsiya;
  
• 
  Esga solish (ko’rsatma);
  
• 
  Instrumentlar paneli: knopkalar, ro’yxatlar va ular bilan bog’liq bo’lgan amallar;
  
• 
  Holat satri va hokazo.
  

Bunday tizimlarning yana bir xususiyati ilovalarni (Application) juda tez ishlab chiqarish vositalar va metodlarga ega ekanligidir. Ana shunday texnologiyalardan biri vizual (ayonli, ko’rinarli) programmalash hisoblanadi.

Vizual programmalashning asosida oynali iterfeys va vizual dizayn (oro berish) prinsiplari yotadi. “Sichqoncha” manipulyatori vizual (ayonli) ob’ektlar (piktogramma, rasm, panel) yordamida turli xil ilovalarni tashkil qilishga yordam qiladi. Dasturlash bu usulining yana bir qulayligi programmaviy modullardan foydalanib ilovalar yaratish va “satrma- satr” (operatorli) programmalashni qisqartirishga asoslanadi. Bular natijasida programma tuzish jarayoni vizuallash-tiriladi. Ko’rsatilgan xususiyatlarga ega bo’lgan muhitlardan biri Delphi tizimi va uning vizual programmalashga mo’ljallashgan usul va vositalarini tahlil qilamiz.

Delphi muhitida ish ob’ektga-mo’ljallangan programmalash texnologiyasi va programmalash jarayonini vizuallashtirishga asoslanadi. Bu jarayonning negizida ob’ektlarni aniqlash va ular ustida amallar bajarish yotadi. Foydalanuvchi tomonidan ishlab chiqariladigan programma windows- ilovasi hisoblanadi. Programma proekt deyiladi. Natijada biz kompilyatsiya (tarjima) qilingan va Delphi muhitidan tashqari muhitda ham ishlaydigan programmani hosil qilamiz. Proekt bitta yoki bir nechta formalardan tashkil topishi mumkin. Forma programma oynasi bo’lib interfeys vositalarini saqlaydi. Foydalanuvchi bu vositalar yordamida programma bilan Windows-ilova kabi hamkorlik qiladi. Interfeys vositalari interfeysli komponentalar deb nomlanadi va vizual programmalashning tarkibiy birliklaridir.

Formalar va uning har bir komponentasi Object Pascal tilining ob’ekti bo’lib xossalar to’plami va metodlar (harakat, amal, operatsiya) to’plamidan iborat. Xossalar ob’ekt holatini va metodlar esa shu ob’ekt ustida bajariladigan amallarni bildiradi.

Vizual (interfeysli) komponentalar xossalariga quyidagi xarakteristikalar kiradi:

• 
  Nom (name);
  
• 
  Sarlavha (Caption);
  
• 
  Rang (Color);
  
• 
  Matn (Text) va boshqalar.
  

Xossalar dinamik tarzda (programma ishlash paytida) yoki statik tarzda (loyihalash paytida) aniqlanadi.

Metodlar ham ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruh metodlari oldindan tizim muhitiga kiritilgan tayyor metodlardir. Ikkinchisi esa, programmalovchi tomonidan yaratiladigan metodlar hisoblanadi.