O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vazirligi

 

5-Jadval.    

Odam va hayvonlar qonidagi elimentlarning miqdori, mg% 

№  Hayvonlar 

Kimyoviy elementlar 

Natriy 

Kaliy 

Kalsiy 

Magniy 

Umumiy 

fosfor 

Organik 

fosfor 

Xlor  

1. 

 

Odamlar 

280- 

350 

18,0-

20,0 

9,0-

11,0 

1,0-  3,0 

 

 

320,0-

360,0 

2. 

 

Ot 

320,0 

18,0 

12,0 

2,5 

12,5 

4,8 

360,0 

3. 

 

Qoramol 

330,0 

19,0 

11,0 

3,5 

11,0 

5,0 

370,0 

4. 

 

Qo‘y 

325,0 

19,0 

11,5 

2,5 

11,5 

6,0 

370,0 

 

Oqsillar  cho‘ktirilganidan  keyin  plazmada  biroz  miqdordagi  azot  saqlovchi 

boshqa  moddalar  qoladi:  polipeptidlar,  aminokislotalar,  mochevina,  siydik 

kislotasi, kreatin, kreatinin, bilirubin va boshqalar. Mochevinaning miqdori, odatda 

20-30  mg  %  dan  oshmasada,  oqsillarga  boy  ovqatlar  bilan  ovqatlangandan  keyin 

bir  muncha  ortadi.  Agarda  mochevinaning  ortgan  miqdori  uzoq  muddat  saqlanib 

qolsa, bu paytda  kuchli  zaharlanish holati  yuz  beradi,  siydik  kislota plazmani 3-4 

mg  %  ni  tashkil  etadi.  Uning  miqdori  ikki  marta  ortishi  mumkin,  bunday  holat 

---

 

25 

ayrim  (podagra)  kasalliklar  paytida  moddalar  almashinuvi  buzilishi  tufayli  yuz 

beradi.  Plazmada  kreatinin  miqdori  (1-2  mg  %  )  odatda  qat‘iy  doimiylik  bilan 

ajralib  turadi,  uning  miqdori  muskul  to‘qimalar  parchalanganda  ortishi  mumkin. 

Oqsilsiz moddalarning azoti qoldiq azot deb yuritiladi va oqsillar cho‘ktirilganidan 

keyin filtratda qoladi. 

Plazmadada  azotsiz  organik  moddalardan  glyukoza,  lipoidlar,  yog‘ 

kislotalari, xolesterin va boshqalar saqlanadi. 

Plazmaning  mineral  moddalariga  natriy,  kalsiy,  kaliy,  magniy,  temir,  mis 

kationlari va xlor, ko‘mir, sulfat va fosfor kislotalarining anionlari kiradi. Ayniksa 

natriy  (320  mg  %)  va  xlorning  (360-380  mg  %)  miqdori  kattadir.  Yod,  rux  va 

boshqa moddalarning miqdori juda kam bo‘lishi bilan ajralib turadi. 

Plazmaning osmotik bosimi.  Erituvchining molekulasi idish ichidagi eritma 

bilan  yarim  o‘tkazuvchi  membrana  yoki  po‘stloq  orqali  har  ikki  tomonga  o‘tadi. 

Ammo  eritma  tomonga  qarab  toza  erituvchi  tomonga  nisbatan  ko‘proq  molekula 

o‘tadi.  Bunday    bir  tomonda  qarab  harakatning  ustunligi  osmos  deb  ataladi. 

Eritmaga  kiruvchi  va  chiquvchi  erituvchi  molekulalar  miqdorini  tenglashtirish 

uchun  eritma  tomonidan  yarim  o‘tkazgich  po‘stloqqa  bosimni    oshirish  talab 

etiladi.  Yarim  o‘tkazgich  po‘stloqdagi  tenglikni  ta‘min  etuvchi  bosimga  osmotik 

bosim deyiladi. Bu bosim  esa erigan moddalar konsentrasiyasiga bog‘liq bo‘ladi. 

Bu  konsentrasiya  qancha  yuqori  bo‘lsa,  tenglikni  ta‘min  etish  uchun  yarim 

o‘tkazgich po‘stloqqa shuncha yuqori kuch talab qilinadi, demak ushbu eritmaning 

osmotik  bosimi  yuqoridir.  Agarda  yarim  o‘tkazgich  po‘stloqni  turli  tomonidagi 

turgan  eritmalarning  konsentrasiyasi  har  xil  bo‘lsa,  bu  paytda  erituvchining 

harakati yuqori konsentrasiyali eritma tomon, ya‘ni osmotik bosimi yuqori bo‘lgan 

tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. 

Organizmda  qon  tomirlar  devorlari,  yarim  o‘tkazgich  po‘stloq  vazifasini 

bajaradi  va  uning  bir  tomonida  qon  tursa,  ikkinchi  tomonida  to‘qima  suyuqligi 

turadi.  Qon  plazmasining  unda  erigan  va  mavjud  elektrolitlar  ionlari,  oqsil 

molekulalari  va  boshqa  organik  moddalar  hisobiga  hosil  bo‘lgan  osmotik  bosim 

---

 

26 

krioskopiya  usuli  bilan  aniqlanadi.  Ma‘lumki,  eritmada  erigan  moddalarning 

konsentrasiyasi qancha yuqori bo‘lsa, uning muzlash harorati shuncha past bo‘ladi. 

Eritmaning  muzlash  harorati  0

0

dan  past  bo‘lishini  ko‘rsatuvchi  miqdori,  ya‘ni 

kimyoviy toza suvning muzlash harorati depressiya ko’rsatkichi deb ataladi. Odam  

va  boshqa  sut  emizuvchilar  qonining  va  to‘qimalararo  suyuqligining  depressiya 

ko‘rsatkichi  0,6  ga  yakin,  bu  37

0

  dagi  osmotik  bosimning  8  atmosferasiga  yaqin 

bo‘lishini ko‘rsatadi. 

Bir  xil  osmotik  bosimga  ega  eritmalar  izotonik  eritmalar  deyiladi.  Qon    va 

boshqa organizmning hujayralari o‘zlarining mo‘tadil faoliyatini izotonik muhitda 

namoyon  qiladi.  Osh  tuzi  eritmasi  qonga  izotonikdir  va  shuning  uchun  fiziologik 

eritma  ham  deb  yuritiladi.  Ionlar  konsentrasiyasi  katta  va  yuqori  osmotik  bosimli 

eritmalar  gipertonik  va  aksincha  kam  konsentrasiyali  va  past  bosimli  eritmalar 

gipotonik eritmalar deb yuritiladi. 

Glyukoza,  mochevina  va  boshqa  organik  birikmalar  qonning  osmotik 

bosimini  hosil  bo‘lishida  unchalik  muhim  rol  o‘ynamaydi,  chunki  ular  plazmada 

tuzlarga nisbatan kam miqdorda saqlanadi va ularga nisbatan juda katta molekulyar 

og‘irlikka  ega.  Plazma  oqsillari  bundan  mustasno,  chunki    ular  qonning  umumiy 

osmotik  bosimini  1  %  dan  kam  miqdorini  ta‘minlaydi.  Qon    tomirlar  devorlari 

elektrolitlar uchun yengil o‘tkazuvchan, shu sababli, elektrolitlar qon va to‘qimalar 

limfasida  bir  xil  konsentrasiyada  bo‘ladi  va  shuning  uchun  ular  osmotik 

hodisalarni yuzaga kelishiga sabab bo‘laolmaydi. Oqsillar uchun tomirlar devorlari 

o‘tkazmasdir,  shu  sababli,  tomirlar  devorlarining  har  ikki  tomonida  ularning 

konsentrasiyasi to’qimadan qancha va aksincha yo‘nalishidagi suvning harakatiga 

bog‘liq.  Ochlik  davridagidek  qon  tarkibida  oqsillar  miqdori  kamaysa,  suyuqlik 

odatda  tomirlardan  to‘qima  limfalariga  qarab  harakatlanadi,  bu  esa  shishchalarni 

keltirib  chiqaradi.  Xuddi  shuning  uchun  qonning  oqsillari  tomonidan  hosil 

qiladigan bosimga onkotik bosim deyiladi. Onkotik bosim tuzlar hosil qiladigan 7-

8  atmosferali  osmotik  bosimning  simob  ustuni  xisobida  aytganda  25-30mm 

keladigan  qismini  tashkil  qiladi.  Oqsillar  yirik  molekulali,  kolloid  moddalar 

---

 

27 

bo‘lganligi sababli plazmada erigan tuz  zarrachalarining miqdoriga qaraganda  o‘n 

barobar  miqdorda  ortiq  bo‘lsa-da,  hosil  qilgan  onkotik  bosimi  tuzlar  hosil 

qiladigan  osmotik  bosimning  1/200  qismini  (25-30mm  simob  ustuniga  teng 

keladigan  qismini)  tashkil  qiladi,  xalos.  Yuqori  molekulali  oqsillar  tomirlarning 

devorlaridan o‘ta olmaydi, ular tomir ichida qolib, belgili miqdorda suvni ushlab 

turadi.  Demak,  onkotik  bosim  to‘qima  oralig‘iga  plazmadan  suvning  ortiqcha 

chiqib  ketishiga  tusqinlik  qiladi.  Onkotik  bosimning  oshishida  to‘qima  oraliq 

suyuqligidan  belgili    miqdordagi  suvning  plazmaga  surilishiga  sabab  bo‘ladi. 

Odam va yuqori darajada taraqqiy etgan hayvonlar qonining osmotik bosimi doimo 

bir  me‘yorda  saqlanadi.  Buni  quyidagi  tajribalarda  isbotlash  mumkin.  Otning  

tanasiga  natriy  sulfatning  5%  li  eritmasidan  7  litr  yuborilsa,  qonning  osmotik 

bosimi  ikki  marotaba  ortib  ketishi  kerak  bo‘lsa  ham,  10  daqiqadan  keyin  uning 

normaga  yaqinlashganligini,  ikki  soatdan  so‘ng  esa  butunlay  normallashib 

qolganini ko'rish  mumkin.  

Bu  vaqtga  organizmga  kiritilgan  tuz    eritmasi  chiqaruv  organlari(ichaklar, 

buyraklar, teri bezlari) orqali tezda tashqariga chiqarib yuboriladi. Demak, osmotik 

bosim    buyrak,  teri  bezlari  va  ovqat  hazm  tizimining  faoliyati  natijasida  bir 

me‘yorda saqlanib turiladi. Osmotik bosim ko'rsatkichi nisbiy bo‘lib, organizmda 

kechayotgan  moddalar  almashinuvi natijasida hosil bo‘ladigan  moddalar ta‘sirida 

juda oz  vaqt davomida kichik chegarada o'zgarib turadi.