O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

 

 

 

 

Adabiyotlar ro‘yhati 

1.  D.F.  Kuchkarova,  X.A.  Pulatova,  B.U.  Xaitov.  ―Kompyuter  grafikasi‖  fanidan 

amaliy mashulotlarni o‘tish bo‘yicha metodik ko‘rsatma. Toshkent 2009 y. 108 b 

2.  Juravlev A.S. AutoCAD dlya konstruktorov. Standartы YeSKD v AutoCAD                        

2009/2010/2011. Prakticheskie sovetы konstruktora. – SPb.: Nauka i texnika, 

2010. – 384 s.  

3.    

http://seniga.ru/index.php/uchmat/61-autocad2010

  

4.     http://antigtu.ru/976-lekcii-po-kompyuternoy-grafike.html 

 

Tarqatma materiallar 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Keyslar 

banki 

 

Keys  1.  Berilgan  tekis  konturli  chiziqlarni  chizishda  oraliq  masofalar  bir  hil 

o‘lchamda emasligi aniqlandi.   

Линей 

ный-

kesmaga 

o‘lcham 

qo‘yish 

Длина 

дуги –

yoy 

uzunli gi 

ni 

o‘lchash 

Радиус 

–yoy va 

aylana 

larga 

radius 

qo‘yish 

Диаметр  

–aylana 

ga 

diametr 

qo‘yish 

Быстрый 

размер –

tezkor 

o‘lcham 

qo‘yish 

Продол 

жить  –

o‘lcham 

qo‘yishni

 

davom 

ettirish 

Допуск  –

belgi va 

raqamlar 

ni jadval 

shaklida 

kiritish 

Редакти 

ровать 

размер-  

o‘lchamni 

taxrir lash 

Вписан 

ный  –

kesmaga 

parallel 

o‘lcham 

qo‘yish 

Ординатный  

–koordinata 

boshiga 

nisbatan x va u 

ni joylashish 

masofasini 

aniqlaydi 

С 

изломом  

–yoy,  

aylanaga 

radius va 

matnlar 

qo‘yish 

Угловой –

burchaklar 

orasidagi 

gradusni 

aniqlash va 

qo‘yish 

Быстрая 

выноска–

tezkor belgi 

va yozuvlar 

qo‘yish 

ya‘ni izoxlar 

Базовый –

bir necha 

ob‘ektlar 

orasidagi 

masofani 

birdaniga 

o‘lchash 

Управление 

размерными 

стилями  –

o‘lcham 

qo‘yishni 

standarti 

Редакти 

роват 

текст– 

o‘lchamni 

taxrirlash 

(joylashi 

shini) 

Маркер 

центра –

aylana, 

yoy 

markazi 

ga belgi 

qo‘yish 

Размерные 

стили– 

o‘lcham 

qo‘yish 

stilini 

taxrirlash 

Обновить 

размер  –

o‘lchamni 

yangilash  

---

 

392 

Keysdagi muammoni keltirib chiqargan asosiy sabablarni belgilang (individual 

va kichik guruhda).

 

 

Masofalarni  bir  hilligini  taminlash  uchun  bajariladigan  ishlar  ketma  ketligini 

bajaring (juftliklardagi ish). 

Test savollari 

1. Kesmani chizayotganda gorizontal yoki vertikal chizish uchun xolatlar panelidagi 

qaysi tugmani bosish lozim? 

a) O zaxvat 

b) Polyar 

c) Setka 

d) Orto 

2. Ob‘ekt dastaklarini belgilashda xolatlar panelidagi qaysi tugmani bosish lozim? 

a) O zaxvat  

b) DPSK 

c) DIN 

d) Orto 

3. Poliliniya nima? 

a) siniq chiziq  

b) aylana 

c) ko‘pburchak 

d) to‘rtburchak  

4. Obrezat buyrug‘idan foydalanish ketma-ketligini tanlang? 

a)  Kesishgan  shakllar  belgilanadi,  sichqoncha  o‘ng  tugmasi  bosilib  va  keraksiz 

qismlari tanlanadi. 

b)  Kesishgan  shakllar  belgilanadi,  sichqoncha  o‘ng  tugmasi  bosilib  va  kerakli 

qismlari tanlanadi. 

c)  Kesishgan  shakllar  belgilanadi,  sichqoncha  chap  tugmasi  bosilib  va  kerakli 

qismlari tanlanadi 

d)  Kesishgan  shakllar  belgilanadi,  sichqoncha  chap  tugmasi  bosilib  va  keraksiz 

qismlari tanlanadi. 

5. Kopirovat videlenie  qanday vazifani bajaradi? 

b) belgilangan ob‘ektni nusxalaydi 

c) belgilangan ob‘ektni joylashtiradi. 

d) belgilangan ob‘ektni qirqib oladi. 

e) Belgilangan ob‘ektga rang beradi 

---

 

393 

9-Amaliy mashg‟ulot 

 

     Mavzu: Tekis konturli detal chizmasi  chizish 

 

Ishdan maqsad: AutoCAD dasturida oddiy chizmalarni chizishni o‘rgatish. 

 

REJA 

 

1.  «Chertyoj», uskunalar panelaridagi kerakli buyruqlar. 

2.  AutoCAD dasturida polygon, aylana chizish usullari. 

3.  ―Modifikatsiya‖,  ―Vizual‘niy  stili‖,  ―Modelirovaniy‖  uskunalar 

panelaridagi kerakli buyruqlar. 

4.  Ishning bajarish tartibi. 

5.  Natija. 

6.  Xulosa. 

7.  Foydalanilgan adabiyotlar. 

 

 

Ushbu  tajriba  ishini  bajarish  uchun  AutoCAD  dasturi  haqida,  AutoCAD 

dasturining  buyruqlar  panelidagi  «Chertyoj»  ―Modifikatsiya‖,  ―Vizual‘niy  stili‖, 

―Modelirovaniy‖,  uskunalar  panellaridan  foydalinishga  doir  ma`lumotlar  tanishib  

chiqish zarur bo‘ladi.  

 

ISHNING BAJARISH TARTIBI: 

 

1.AutoCAD dasturi haqida, AutoCAD dasturi buyruqlar paneli, 

«Chertyoj» uskunalar panelini o‘rganish. 

1.2.Berilgan variantdagi chizma qanday segmentlardan tashkil topganligini aniqlash. 

1.3.Chizmada  aylana  va  yoylarning  markazlari  orasidagi  masofani  aniqlab,  so‘ngra 

yoylarning markazlarini koordinatasini daftarga yozib olish. 

2.Aylana va yoylarni komp yuter yordamida chizish. 

3. Urinmalar qurish. 

3.1. Chizilgan aylanalarga uringan aylana o‘tkazish. 

3.2. Chizilgan aylanalarga uringan kesmalar  o‘tkazish 

4.  Aylanalardan  yoy-segmentlari  hosil  qilish  (O‘zaro  urinuvchi  aylana  va 

kesmalarning keraksiz qismlarini olib tashlash). 

4.1. Segmentlardan iborat berk sohani qurish  

5. Segmentlarni ulash. 

6. Ulangan segmentlarni o‘stirish. 

6.1. Ulangan segmentlarni o‘stirish. 

6.2. Berk soxani o‘stirish. 

 

TAJRIBA ISHINING BAJARISH BO‘YICHA USLUBIY KO‘RSATMA. 

1.Berilgan  variant  topshiriq  (1-rasm)  chizmasidagi  aylana  va  yoylarning(x,y,z) 

O‘qlari bO‘yicha koordinatalarini aniqlaymiz: 

---

 

394 

1.1. Ostki tomondagi  radiusi 50 mm. (R50) bo‘lgan yoy markazining koordinatalari 

(0,0,0); 

1.2.  Chap  tomondagi  radiusi  40  mm.(R40)  bo‘lgan  yoy  markazining               

koordinatalari (-45,90,0); 

1.3.O‘ng  tomondagi  radiusi  40  mm.(R40)  bo‘lgan  yoy  markazining    koordinatalari 

(45,90,0).  

 

 

 

 

 

 

 2. AYLANA VA YOYLARNI KOMP YUTER YORDAMIDA CHIZISH. 

 

2.1.  «Chertyoj» uskunalar panelidan «Okrujnoct »  tugmasi tanlanadi 

Muloqot  oynasiga  birinchi  yoyning    koordinatalari  «0,0,0»  kiritiladi  va  «Enter» 

bosiladi. 

Muloqot  oynasiga  birinchi  yoyning    radiusi  «50»  kiritiladi  va  «Enter»  bosiladi. 

Natijada diametri 100mm. li aylana hosil bo‘ladi. 

O‘ng va chap tomonlaridagi yoylarning o‘rniga yuqoridagi kabi aylanalar quriladi (2 

- rasm). 

 

 

1-rasm 

---

 

395 

 

 

 

 

 

3.1. CHIZILGAN AYLANALARGA URINGAN AYLANA O‘TKAZISH. 

 

  

  xolatlar  tugmasi  (ekran  ostidagi)  bosib  yoqilgan  xolda, 

«Chertyoj» uskunalar panelidan  «Okrujnost  » tugmasi tanlanib, sichqonchani o‘ng 

tugmachasi  bosiladi  va    bandi  tanlanadi.  Keyin  5  –  aylanani 

(radiusi – 100 mm.) qurish uchun kursorni  1 – 2 – aylanalarga (taxminiy)    urinishi 

mumkin bo‘lgan nuqtalari ketma ket belgilanadi va   aylananing radiusi - <100> soni 

kiritilib,       tugmasi  bosiladi  (3-rasm). 1  –  va    3  -  aylanalarga uringan  4  - 

aylanani ham yuqoridagi usul bilan quriladi.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 – rasm 

3-rasm 

---

 

396 

3.2. CHIZILGAN AYLANALARGA URINUVCHI KESMA O‘TKAZISH. 

2-  va  –  3  -  aylanalarga  uringan  kesmani  O‘tkazish  uchun      «Chertyoj»  uskunalar 

panelidan      tugmasi  tanlanadi  va    «Privyazka»  uskunalar  panelidagi    

tangensu> tugmasi bosiladi va 2 – aylanadagi urinish nuqtasi (taxminan) kO‘rsatiladi. 

Keyin  yana «Privyazka» uskunalar panelidagi   tugmasi tanlanib, 3  – 

yoyda urinish joyi ko‘rsatiladi.    

 

4. AYLANADAN  YoY -  SEGMENT HOSIL QILISh 

Aylananing ortiqcha bo‘lgan qismlarini olib tashlash 2 uusuli mavjud: 

-  Birinchi  usul,  «Modifikatsiya»  uskunalar  panelidagi  «Rozarvat»  bandi 

tanlanib,  aylana  belgilanadi,  so‘ng  sichqonchaning  o‘ng  tugmasi  bosiladi, 

ochilgan  oynadan  «First  point»  bandi  tanlanib,  aylana  bo‘ylab  soat  strelkasi 

yo‘nalishiga qarshi yo‘nalishda qirqib olib tashlanadigan qismni belgilanadi.  

-   Ikkinchi usul, «Modifikatsiya» uskunalar panelidagi «Obrezat» bandi tanlanib, 

kesishgan  aylanalar  belgilanadi,  so‘ngra  sichqonchaning  o‘ng  tugmasi  bir 

marotaba bosilib va aylanalarning keraksiz qismlari bosiladi. 

Shu usullar bilan boshqa primitivlarni ham ortiqcha qismlarini olib tashlanadi (4-

rasm). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

SEGMENTLARNI ULASh. 

 

Segmentlarni  ulash  uchun  «Modifikatsiya  II»  uskunalar  panelidan    «Izminit 

poliliniyu»  bandi  bosiladi  va  segmentlardan  biri  tanlanadi.  Sichqonchani  o‘ng 

tugmasini ikki marta  bosiladi va ochilgan oynadan «join» , bandi tanlanadi. Keyin 

ikki  segment  tanlansa,  1  -  va  2-  segmentlar      yaxlit  holatga  keladi.  Qolgan  boshqa 

segmentlar  ham    yuqorida  qilingan  ishlarni  takrorlash  bilan  belgilangan  barcha 

segmentlar yaxlit holga keladi. 

Eslatma:  Agar  segmentlarning  oxirgi  nuqtalari  bir  nuqtada  (ustma-ust)  yotmagan 

bo‘lsa, ularni bir nuqtaga yotqizish kerak. Bu ish ulanish joyi kattalashtirilgan holda 

bajarilsa, aniq amalga oshadi.    

4-rasm 

---

 

397 

 

4.1. SEGMENTLARDAN IBORAT BERK SOHANI QURISh 

 uskunalar panelidagi  tugmasi bosiladi va 3-rasmdagi 

ikkita  o‘zaro  uringan(  masalan:  2  va  5)  aylanalarning  urinish  nuqtasi  tanlanadi  va 

sichqonning O‘ng tugmasi bosilsa oyna chiqadi. Oynadan «Arc» bandi tanlanadi va 

yana  sichqonning  O‘ng  tugmasi  bosilsa  oyna  kO‘rinadi.  Undan  

  bandi 

tanlanadi.  Keyin  ko‘rsatkichni  5-aylananing  ustiga  olib kelinsa,  shu  aylana  markazi 

ko‘rinadi.  Markaz  belgilanib,  kursor  harakatlantirilsa  markazdan  chiquvchi  chiziq 

yasala  boshlaydi. Bu  chiziqni  1  -  aylananing  markazidan o‘tuvchi qilib  sichqonning 

chap tugmasi bosiladi. Kursor xarakatlantirilsa oldingi chizilgan yoy davomi  bo‘lib 

yoy  chiza  boshlaydi.  Shunda  birinchi  aylana  bilan  4-aylananing  uringan  nuqtasi 

belgilanadi.  Harakatni  yoy  holida  davom  ettirib,  4-aylana  bilan  3-aylana  uringan 

nuqtasi  belgilanadi.  So‘ngra  xarakatni  davom  ettirib,  3-aylana  bilan  kesma  uringan 

nuqta belgilanadi. Keyingi segment aylana emas kesma bo‘lgani uchun sichqonning 

o‘ng  tugmasi  bosilib,  ochilgan  oynadan      bandi  tanlanadi  va  xarakat  yoy 

xolatidan kesma xolatiga o‘tadi. Harakat davom ettiriladi va 2-aylana bilan uringan 

nuqta  belgilanadi.  Ohirgi  yoyni  chizish  uchun  sichqonning  o‘ng  tugmasi    bosilib, 

undan    bandi  tanlanadi.  Keyin  xarakat  boshlangan  nuqta  tanlanadi  va  oxirgi 

yoy  chiziladi.  Oxirgi  yoyni  chizish  sichqonning  O‘ng  tugmasini  bosib,    ochilgan 

oynadan «Close» bandini tanlab ham bajarish mumkin. Bunda oxirgi nuqta birinchi 

boshlanish nuqtasi bilan ulash xodisasi ro‘y beradi. 

 

 

6. BIR BUTUNGA AYLANGAN TEKIS BERK SHAKLNI O‘STIRISH. 

  

Hosil  bo‘lgan  berk  shaklni  o‘stirish  uchun  «Modelirovanie»  uskunalar 

panelidagi «Ekstrudiya» tugmasi tanlanib berk shakl (5 - rasm.3) (ob`ekt) tanlalanadi 

va  «ENTER»  tugmasi  bosiladi  va  muloqot  oynasida  o‘sish  kattaligi-son  kiritilib, 

«ENTER»  bosiladi,  keyingi  so‘rovga  yana  «ENTER»  bosilsa  -tsilindrik  o‘sish  (5  - 

rasm.1),  -90  dan  90  oralig‘idagi  son  kiritilib  keyin  «ENTER»  bosilsa  -  konussimon 

o‘sish  (5  -  rasm.2)  bo‘ladi.  6-  rasmda  segmentlardan  hosil  bo‘lgan  berk  shaklni 

o‘stirilgani ko‘rsatilgan. 

---

 

398 

 

 

 

 

 

 

Foydalanilgan adabiyotlar 

 

 

 

 

1.  K.  X.  Madumarov.  Komp  yuter  grafikasi.  ma`ruzalar  matni  NamMPI 

bosmaxonasi. 2005 yil. 

2.  K.  X.  Madumarov,  A.  Boydedaev.  Spravochnik  dlya  izucheniya  sitsemo‘ 

AutoCAD po komp yuternoy grafiki.  1-2-chast .tipografiya NamIPI. 2004 g. 

3.Juravlev A.S. AutoCAD dlya konstruktorov. Standartы YeSKD v AutoCAD                        

2009/2010/2011. Prakticheskie sovetы konstruktora. – SPb.: Nauka i texnika, 2010. – 

384 s.  

  4. 

http://seniga.ru/index.php/uchmat/61-autocad2010

  

  5. http://antigtu.ru/976-lekcii-po-kompyuternoy-grafike.html 

 

 

5 – rasm 

6 – rasm. 

---

 

399