|
Yozma nutq buzulishlarining o‟ziga xosligi va aqli zaif o‟quvchilarda ularni
me‟yorga keltirish
Aqli zaif bolalarda o‘qish jarayonini yegallash sekinlik bilan boradi va
ma‘lum o‘ziga xos qiyinchiliklar bilan xarakterlinadi (M.F.Gnezdilov,
V.G.Petrova). Normadagi singari o‘qishni yegallash jarayonida aqli zaif bolalar
o‘sha bosqichlardan o‘tadilar. Lekin G.YA.Troshinning ma‘lumotlariga ko‘ra bu
bolalar o‘qish pog‘onalarini normal o‘quvchilarga qaraganda 3 marta uzoqroq
vaqt ichida yegallaydilar. Aqli zaif bolalarda o‘qish jarayonining har bir
bosqichi ma‘lum bir qiyinchiliklari bilan xarakterlanadi. Xususan, o‘rganilgan
harf aqli zaif 1 sinf o‘quvchisi uchun baribir qiyinchiliklar tug‘diraveradi. Bu
uning fonematik idrokining rivojlanmaganligi, ko‘rish analizi va sintezining
shakllanmaganligi bilan bog‘liq.
Aqli zaif bolalar uchun tovushlarni bo‘g‘in holiga keltirish juda murakkab
masala bo‘lib hisoblanadi. Fonematik analiz vazifasi aqli zaif o‘quvchilar ongida
katta qiyinchiliklar bilan shakllanadi, ular uchun bo‘g‘in haqidagi
umumiylashgan tasavvur ham murakkab haisoblanadi.
So‘zlarni o‘qish jarayonida, idrok qilishning differensiyalashmaganligi
oqibatida aqli zaif bolalar uchun so‘zlardagi asosiy «hal qiluvchi» harflar yo‘q
demak. Aqli zaif bolalarda tovush-bo‘g‘inni sintez qilish qobiliyati ko‘pincha
past bo‘ladi, o‘qilgan so‘zni tushunish va tanib qolish sekinlashadi.
Matn va gaplarni o‘qish bundan ham ko‘proq qiyinchiliklar keltirib
chiqaradi.
Aqli zaif bolalarda o‘qish jarayonida mazmunga tushunib yetish qanday rol
o‘ynaydi, degan savol bo‘yicha turli fikrlar mavjud. Masalan, G.YA.Troshin,
aqli zaif bolalarda normal bolalarga qaraganda so‘zlarni tahminiy o‘qish ko‘proq
kuzatiladi, deb ye‘tirof yetadi. M.F.Gnezdilovning fikricha esa aqli zaif
bolalarda o‘qish jarayonida tushinib yetish juda zaif namoyon bo‘ladi.
Ikkala muallif ham normadagiga nisbatan, o‘qish jarayonida yo‘l
qo‘yiladigan xatolar ko‘pligini ye‘tirof yetadilar.
1-2 sinf o‘quvchilarining aqli zaif o‘quvchilari orasida ko‘pchilik bolalar,
o‘qish jarayonida takrorlanaveradigan xatolarga moyilligi kuzatiladi.
R.I.Lalayeva, K.Averino-Jakke ma‘lumotlariga ko‘ra, aqli zaif 1-sinf
o‘quvchilarining 65-70% ida disleksiya aniqlanadi.
Aqli zaif o‘quvchilardagi disleksiya simptomatikasi o‘zining turli
ko‘rinishlari bilan,o‘qishdagi xatolar turg‘unligi bilan xarakterlanadi. Bu
bolalarda o‘qishdagi xatolarni quyidagi ko‘rinishlarda keltirish mumkin:
1)harflarni o‘zlashtirmaslik; 2)harflab o‘qish; 3)so‘zning tovush va bo‘g‘in
strukturasini buzish; 4)o‘qilganni tushunishdagi buzilishlar; 5)o‘qish
jarayonidagi agramatizmlar (grammatik savodsizlik).
Aqli zaif bolalarda harflarni o‘zlashtira olmaslik turli darajada namoyon
bo‘ladi: bir necha harflardan 20-25 harfgacha o‘zlashtira olmaslik aniqlanadi.
Keyingi holatda faqatgina unli tovushlarni anglatuvchi (a,o,o‘) va cho‘ziq
undoshlar (sh,s,x) o‘zlashtiriladi.
Ba‘zi bir hollarda harflar umuman aytib berila olinmaydi, yana ba‘zi
birlarida esa boshqalari bilan almashtiriladi. Ko‘proq almashtiriladiganlari
quyidagilar: d-l, x-k, j-z, g-t, g-x, j-sh, d-t, r-l.
Almashtirilib yuboriladigan g-k, j-z, d-t, r-l kabi tovushlarni fonetik
jihatdan o‘xshash bo‘lganliklari bilan tushuntirish mumkin. G-t, t-g, k-l kabi
almashtirishlarni esa grafik belgilariga ko‘ra o‘xshash bo‘lganliklari bilan
tushuntirish mumkin. D-l, h-k larning almashtirilishi sabab bo‘lib, bir necha
belgilarning o‘xshashligi hisoblanadi. D va L harflari nafaqat grafik jihatdan,
balki, artikulyasiyasiga ko‘ra ham o‘xshash tovushlardir. Grafik jihatdan
o‘xshash bo‘lgan X va K tovushlari o‘zining ohangi va grafik artikulyasiyasi
bilan o‘xshashdir.
Yordamchi maktablarning 2-sinflarida o‘qishdagi buzilishlar bilan 51%,
2-sinfda esa 6,6% o‘quvchi aniqlanadi.
Harflar o‘qishning turli variantlari aniqlanadi. Ba‘zi bir hollarda bolalar
bo‘g‘inlab o‘qiy olmaydi va harflarni birma-bir aytadi. Bolalarning bir qismi
harflab o‘qilgan matn va gaplarning mazmunini tushunib yetadi, boshqalarida
esa harflab o‘qilganni tushunmaslik aniqlanadi.
I-sinf o‘quvchilari orasida o‘qishdagi buzilishlarga yega bo‘lgan
o‘quvchilarning 49% ida harflab o‘qish kuzatiladi, 2-sinfda esa, fakt 26%
bolalarda harflab o‘qish aniqlanadi. Shuningdek, xarakteriga ko‘ra turli bo‘lgan
tovush-bo‘g‘in strukturasidagi ko‘plab buzilishlar aniqlanadi.
I-sinfda so‘zlarni buzib o‘qish 38% o‘quvchida, 2-sinfda 10% o‘quvchida
aniqlandi.
Yordamchi maktablarning quyi sinflarida matnlarni tez va ravon
(so‘zlarni butunligicha yoki bo‘g‘inlarga bo‘lib) o‘qiydigan o‘quvchilar bor,
lekin ular o‘qilganni yaxshi tushunmaydilar, so‘zlarni to‘g‘ri o‘qigach, shunga
taalluqli rasmlar bilan solishtira olmaydilar. Matnni o‘qigach esa berilgan
savollarga javob berishda qiynaladilar.
Matndagi gaplarni, so‘zlarni tushunishdagi qiyinchiliklar o‘qishdagi
buzilishga yega bo‘lgan birinchi sinf bolalarining 17%ida aniqlanadi.
Disleksiyasi bo‘lgan 2-sinfdagi 60% bolalar o‘qilganning mazmunini
tushunishga qiynaladilar. 2-sinfda o‘qilayotgan matnni tushunishdagi buzilishlar
miqdori keskin ortadi, chunki ko‘pchilik bolalar, o‘qishning 2-yilida matnni
o‘qishga go‘yo «texnik jihatdan» tayyorlangan bo‘ladi. Bolalar umumiy
sonining ortishi bilan birga, o‘qilayotgan matnni tushunishdagi buzilishlar bilan
qiynalayotgan bolalar soni ham ortadi.
O‘qishning
sintetik
usullari
bosqichida,
ayniqsa,
yordamchi
maktablarning 3-sinfidan boshlab, aqli zaif o‘quvchilarda agramatizmlar
kuzatila boshlaydi. Ular sufkslar joyini almashtirishda, so‘zlar morfologik
strukturasining buzilishida, qo‘shimchalarda va shu qo‘shimchalarni o‘qish
jarayonidagi tushunib yetishda namoyon bo‘ladi.
Aqli zaif o‘quvchilarda dskleksiyaning turli ko‘rinishlari – optik,
fonematik, semantik, agramatik ko‘rinishlari kuzatiladi.
Aqli zaif o‘quvchilarda disleksiya asosan birinchi-ikkinchi sinflar bilan
murakkab ko‘rinishlar namoyon bo‘ladiki, bular ko‘plab funksional
sistemalarning
global
rivojlanmaganligi,
idrok
qilish
faoliyatining
rivojlanmaganligi bilan bog‘liq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
