O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta-maxsus ta’lim vazirligi

2. Inson huquqiari to‘g‘risidagi xalqaro paktlarida inson huquqla- rining oliy qadriyat sifatida e’tirof etilishi.

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi Xalqaro Pakt har bir insonning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi; uning bir joydan boshqa joyga erkin ko‘chib o‘tishi; qonun oldida tenglik; e'tiqod va o‘z fikrini ifodalash erkinligi, shuningdek, ozchilikning huquqlari sin­gari huquqlarni o‘zida batafsil ifoda qiladi. U insonni yashashdan mahrum etish; qiynoqqa solish; insonning qadr-qimmatini tahqir­lash yoki uni jazolash; majburiy mehnatga jalb etish, qonunsiz qamoqqa mahkum qilish; irqiy yoki diniy kamsitishni targ‘ib qilish va boshqa shular singari zo‘rlik va kamsitishni o'zida ifoda qiluvchi harakatlarni taqiqlaydi. Siyosiy huquqlar hamjamiyat a’zolarining teng, daxlsiz va qonun tomonidan muhofaza qilinishi kerak bo'lgan huquqlari hisoblanadi.

«Siyosiy huquqlar» tushunchasining mazmuni Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining 21-moddasida har bir inson o'zining davlatni boshqarishda bevosita yoki o‘zi saylagan vakillar orqali ishtirok etish huquqi. o‘z mamlakatida davlat xizmatiga kirishda teng huquqqa ega bo'lishi, bunda yalpi va teng saylov huquqidan foydalanishi, erkin saylovning ta’minlanishi singari huquqlarga ega ekanligi qayd etilgan.

Fuqaro tomonidan siyosiy huquqlarning amalga oshirilishi uning jamiyat hayotida ishtirok etishini bildiradi. Bu tushunchaning mazmuni, o‘z navbatida, fuqaroning davlat boshqaruvida va ijtimoiy faoliyatning boshqa tashkiliy shakllarida ishtirok etishi tarzida ifodalanadi. Mamlakatni boshqarishda ishtirok etish, odatda, saylov huquqini amalga oshirish va turli darajadagi saylov lavozimlarini egallash huquqiga erishish tarzida talqin qilinadi. Ijtimoiy ishlarda qatnashish esa jamiyat hayotini yaxshilashga qaratilgan harakatlar sifatida e’tirof etiladi.

Siyosiy huquqlar tushunchasi BMT Bosh Assambleyasining boshqa hujjati — 1952-yilda qabul qilingan Xotin-qizlarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyada o‘z ifodasini topdi. Bu hujjatda siyosiy huquqlar: xotin-qizlarning saylovlarda ovoz berish huquqi (faol say­lov huquqi), saylanish huquqi (passiv saylov huquqi), ijtimoiy- davlat xizmatida har qanday lavozimlarga ega bo’lish yoki milliy qonunlar tomonidan tasdiqlangan ijtimoiy-davlat vazifalarini bajarish huquqi tushuniladi.

1965-yilda BMT Bosh Assambleyasi tomonidan qabul qilingan irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi xalqaro bitimda siyosiy huquqlar tushunchasi fuqarolarning saylovlarda qatnashishi umumiy va teng ovoz berishi hamda o‘zining nomzodini ko'rsatish huquqi sifatida qaraladi. Unda davlat ishlariga rahbarlik qilish va davlat boshqaruvida ishtirok etish asosiy siyosiy huquqlar sifatida e’tirof etiladi¹.

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi Xalqaro Paktda ko‘rilgan fuqarolik va siyosiy huquqlar ko'pchilik davlatlarning hujjatlarida qayd qilingan. Vazifa bu huquqlarni qaytadan takrorlash emas, balki ularga amal qilishni ta’minlash bo’yicha davlatlarga huquqiy majburiyatlar beradigan xalqaro-huquqiy me’yorlarni turli shartnomalarda bayon qilib berishdan iborat. Shuningdek, Paktda inson huquqlari va erkinliklaridan foydalanish davlat xavfsizligi va ijtimoiy tartiblarga zarar keltirish hisobidan bo’masligi qayd qilingan.

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to^’g‘risidagi Paktda uning qoidalarini bajarish maqsadida qo’llaniladigan hamda davlatlar tomonidan Paktdagi qoidalarga amal qilishga doir chora-tadbirlar ko'rishni nazarda tutgan inson huquqlari bo‘yicha Qo‘mita tuzish ko‘zda tutilgan. Bu qo'mita Paktda qayd etilgan huquq va erkinliklarni hayotga joriy etish vazifasini bajarishi lozim. Paktning 2-moddasida unda qatnashuvchi davlatlaming majburiyatlari belgilab berilgan. Shu moddaning I-bandida, jumladan, shunday deyilgan: «Mazkur Paktda ishtirok etuvchi har bir davlat biror bir ayrimachiliksiz, irqi, terisining rangi, jinsi, tili, siyosiy yoki diniy e’tiqodi, millati, ijtimoiy kelib chiqishi, moddiy ahvoli, tug'ilish holati yoki boshqa holatlaridan qat’i nazar, o‘z hududida va o‘zining yurisdiksiyasida bo’lgan

shaxslarga ushbu Paktda tan olingan huquqlarni hurmat qilish va ta’minlash majburiyatini oladi»².

Har bir davlat Paktda e'tirof qilingan huquq va erkinliklarni mamlakatning har bir fuqarosi uchun ta'minlashi, uni samarali himoya qilishi zarur. Bunday huquq sudlar, ma’muriy va huquqiy idoralar tomonidan himoya qilinishi lozim. Mazkur Paktning qabul qilinishi unda ko'rsatilgan huquqlarning tabiiy, begonalashtirilmaslik xususiyat kasb etishi, hayot, sha'n, inson qadr-qimmati, shaxsiy daxlsizlik, e'tiqod erkinligi va shaxsiy hayot kabi yuqori qimmatliklar bilan aloqadorligi bilan asoslanadi. Inson huquqlari nazariyasida bu huquqlar birinchi avlod huquqlari hisoblanadi va “negativ huquqlar" sifatida nomlanadi, chunki aynan davlat hokimiyati tomonidan tajovuzlardan alohida himoyaga muhtojdir. Ushbu Paktga birlashish erkinligi, so'z erkinligi, davlat boshqaruvida qatnashish huquqi, saylov huquqi kabi birinchi avlod huquqlariga kiruvchi va xalqaro huquq nuqtai nazaridan inson shaxsi rivojlanishi va uning davlat bilan o'zaro munosabati bilan bog'liqligi sababli o’ta muhim sanaladigan siyosiy huquqlar kiritilgan.

Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro Pakt yuridik tarkibining o'ziga xosligi shundaki. Paktning har bir moddasida belgilab berilgan har bir huquq mazkur huquqni amalga oshirishning aniq mexanizmini qamrab olgan va bu huquqlarni amalga oshirish uchun qonunchilik, ma'muriy va boshqa choralarni ko'rish har bir davlatning majburiyati hisoblanadi. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro paktning kuchga kirishi bilan xalqaro inson huquqlari huquqi taraqqiyoti yangi bosqichga ko'tarildi. Xalqaro huquq tarixida birinchi marta individ o’z huquqlarining himoyasi uchun BMT xalqaro organlariga murojaat qilish huquqiga ega bo’ldi. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt doirasida bunday organ Inson huquqlari bo'yicha qo’mita bo'lib. u nafaqat individual murojaatlar. balki milliy hisobotlar asosida ham Paktga amal qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi.