|
Bosim ostidagi(yashirin) inflyatsiya
3.Inflyatsiya sabablari
Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish,
ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyagiga asosan pulning kadrsizlanishi,
tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi
jarayonini anglatadi. Shuni ta’kddlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar
tajribasi inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham
yuzaga chiqishi mumkin.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan
baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi
bilan bir qatorda ishlab chikarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi,
moliya xamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib, iqtisodiyot tarmoklari,
jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, daalat daromadlari va xarajatlari,
xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar
o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda ikgisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruxga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar.
1. Ichki omillarni mohiyagiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning
taqchilligini mavjudligi. davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, kredit
dastaklarining aylanishini ko’payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar
kiradi. Pulsiz omillarga milliy ikgisodiyog tarmoklari o’rtasidagi nomutanosiblik,
tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish
sohalarida
monopoliyaning
(oligopoliya)
mavjudligi,
narx
shakllantirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va
boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar o’z mohiyatiga asosan biron anik davlat rivojlanishiga ta’sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks ettiradi. Ushbu omillarga
dune mamlakatlarida yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-
ashyo, ensrgtetika, neft, valyuta inkirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan
tashkari biron-bir davlatning boshka davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat
miqyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga
oshirilishini ham kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga
chiqish shakllarini taxlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko’rinib turibdiki,
ipflyatsiya asosan uch yo’nalishda yuzaga chikadi. Birinchi yo’nalishda
maxsulotlar, ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narxlarni asossiz
ravishda o’sib ketishi tufayli pul qadrsizlana bopshaydi. Buning natijasida
milliy valyutaning xarid kilish kobiliyagi tushib ketadi. Ikkinchi yo’nalishda,
xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutaning kursi pasayib ketadi. Buning
natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va mamlakat aholisi erkin
muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki va
boshqalarni) jamg’ara boshlaydi. Uchinchi yo’nalishda oltinga bo’lgan milliy
pul birligida ifodalangan narx ko’tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi
o’rtasida oltinning to’planib kolishi amalga oshadi.
Odatda inflyatsiyani ikki xilga talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasiga
ajratiladi. Talab inflyatsiyasi - bu iqtisodiyotda talab keskin oshib ketishi va uni
ishlab chiqarishning real hajmi bilan qondirish mumkin bo’lmay qolgan sharoitlarda
kelib chiqadi. Ya’ni, to’liq bandlilikka yaqin sharoitda iqtisodiyotning ishlab
chiqarish imkoniyatlari o’sib borayotgan yalpi talabni qondirolmaydi. Ortiqcha
talab esa real tovarlar narxining ko’payishiga iqtisodiy bosim beradi va talab
inflyatsiyasi kelib chiqadi. Yoki, oddiy so’zlar bilan aytganda, «xaddan ziyod pullar
haddan kam tovarlarni ovlaydi». Talab inflyatsiyasini keltirib chiqaruvchi asosiy
sabablar aholining ish bilan to’liq bandligi va ish haqining oshib borishi
hisoblanadi. Demak, inflyatsiya talab, taklif, ish bilan bandlik, narx, ishlab
chiqarish sur’atlari kabi ko’pgina omillarga bog’liq.
Iqtisod pasayish holatida bo’lganda mamlakatda jami talab oshsa, ishlab
chiqarish hajmi ko’payadi, ishsizlik kamayadi, narx darajasi esa deyarli
o’zgarmaydi yoki kam miqdorda o’zgaradi. Narx o’zgarmasligining sababi
shundaki katta hajmdagi bo’sh turgan mehnat va xom ashyo resurlarini shu
o’zgarmas narxda ishga tushirish mumkin bo’ladi. Chunki, ishsiz yurgan kishi ish
haqini oshirishni talab qilmaydi, uning uchun ishga yollanishning o’zi kifoya
hamda qo’shimcha stanok sotib olishga hojat yo’q.
Bundan tashqari, narx ishchi kuchini to’la ish bilan bandligiga erishishdan
oldin ham oshishi mumkin. Ya’ni, ba’zi sanoat korxonalarida bo’sh turgan resurs
va zahiralarni ishlab chiqarishga ertaroq to’liq jalb qilinadi, natijada ular talabning
o’sishiga mos ishlab chiqarishga, taklifga erisha olmaydi. Talab, taklifdan ko’payib
ketadi, natijada narx yana osha boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
