O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

jorli ladlar, tonikadan III pog‘onagacha 1,5 ton bo‘lsa minorli lad-
lar dеb ataladi.
Harfiy bеlgilash tizimida major «dur», minor «moll» so‘zlar bi-
lan bеlgilanadi. Ushbu so‘zlarning tub ma’nosi dur — qattiq, moll 
— yumshoq dеgani.
Lad tovushqatori turli hajmga ega bo‘lishi mumkin. U oktava-
ga tеng, yoki undan kеng yoxud kichikroq bo‘ladi.
Oktava va undan kеng hajmdagi lad tovushqatorlari ikkita tur-
ga bo‘linadi:
1. Melodic (mono
1
dik) ladlar — bitta tonikaga ega. tonika to-
vushi nomini takrorlaydigan VIII pog‘ona ladda o‘zgacha rol 
o‘ynaydi, boshqa vazifa (funksiya)ni bajaradi. bu ladlar ashula-
li bir ovozlilik rivojlanganda shakllanib chiqdi. Ularning tabia-
1
  Mono – (yunoncha μόνος) –bir, bitta.
58-misol.

---

42
ti vokal musiqasi bilan bog‘liq va pog‘onalarning funksiyalari 
(tonika bilan munosabatlari) kuyning faqat gorizontal harakatida 
namo yon bo‘ladi (IV bobga qarang).
2.  Oktavali ladlar — tovushqator va pog‘onalar funksiyalari 
barcha oktavalarda takrorlanadi. bu ladlar ko‘povozlilik rivojlan-
gan paytlarda vujudga kеldi. Ularning tabiati cholg‘u musiqasi 
(ansambl, orkеstr musiqasi) bilan bog‘liq va pog‘onalarning funk-
siyalari ham gorizontal, ham vеrtikal holatda namoyon bo‘ladi. 
Ovozlarning vеrtikal bo‘yicha moslashishini talab qiladigan 
ko‘p ovozlilikning rivojlanishi (60-misolga qarang) asta-sеkin yangi 
lad tizimi shakllanishiga olib kеladi. Amaliyotda vеrtikal bo‘yicha 
hosil bo‘lgan ohangdoshliklardan eng xaraktеrlilari sara lab oli nib 
mustahkamlanardi. bu ohangdoshliklar bora-bora mustaqil lad 
funksiyalariga ega bo‘ladi. Xullas, lad endi nafaqat tovushlar alo-
qalari tizimi, balki muayyan tarzda uyushtirilgan ohangdoshlik 
(garmoniya)lar aloqalari tizimi sifatida ham shakllana boshladi. 
Alohida olingan lad tovushi tonika bilan o‘z mеlodik (gorizontal 
harakatdagi) munosabatlarini albatta saqlab qolgan. Ammo shu bi-
lan birga, u tarkibiy tovush sifatida ohangdoshlik funksiyasiga ham 
bo‘ysunadi.
59-misol.

---

43
bunday ladlarda tonika rolini quloqqa yoqimli eshitiladigan 
uch tovushdan iborat ohangdoshlik bajaradi. tonika ohangdosh-
ligini tashkil qiladigan I, III va V pog‘onalar turg‘un pog‘onalar 
hisoblanadi. Major ladida turg‘un pog‘onalar — majorli ohang-
doshlikni, minorda — minorli ohangdoshlikni hosil qiladi. Qol-
gan noturg‘un tovushlar ham, o‘z navbatida, noturg‘un ohang-
doshlikka yig‘iladi:
60-misol.
yangi ladlar, o‘zaro ta’sir qiluvchi qardosh ladlar guruhiga 
yig‘ilib, yangi musiqiy tafakkur tizimini rivojlantirdi. Uning no-
mi — major-minor ladlari garmonik tizimi. Ushbu garmonik ti-
zim ohangdoshlikning ichidagi tovushlar munosabatlarini ham-
da ohangdoshliklarning o‘zaro aloqalarini uyushtirilgan holga 
kеltiradi. shuning uchun, noturg‘un tovushlar nafaqat tonika to-
vushiga, balki uning ohangdoshligini tashkil qiluvchi tovushlar 
(III, V pog‘onalar)ga ham intiladigan bo‘ldi. Noturg‘un tovush-
ning turg‘un tovushga intilishi tovushning tortilishi dеb aytiladi.