O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

tamoyili 
R E J A : 
1.  O’quv jarayonida o’quvchilarning ongliligi va ijodiy faolligini oshirish yo’llari. 

---

 
 
 
3
3
3
0
0
0
 
 
 
2.  Bolalarga chuqur bilim berishda ko’rgazmalilik qoidasining roli. 
3.  Tabiatshunoslik darslarida bilimlarni puxta o’zlashtirish qoidasi. 
4.  O’quv ishlarini yakka tartibda olib borish qoidasi. 
 
Tayanch  iboralar:  «onglilik  qoidasi»,  «ijodiy  faollik  qoidasi»,  «ko’rgazmalilik  qoidasi»,  «ko’rgazmali 
vositalar»,  «bilimlarni  puxta  o’zlashtirish  qoidasi»,  «yakka  tartibda  bilim  berish 
qoidasi». 
 
O’quvchilarning  ongliligi  va  ijodiy  faolligi  qoidasi  -  o’quvchilarning  o’qishga  ongli  va  ijodiy 
munosabatda  bo’lishlarini;  o’rganilayotgan  materialni  tushunib  olishlari  va  tushunganlarini  ifodalay 
olishlarini; o’qish mehnatini ijodiy xarakterda bo’lishini; bilimlardan amaliyotda ongli qo’llanilishi va ularni 
ishonchga aylanishini o’z ichiga oladi. Bu tamoyil o’qitishni shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda 
o’quvchilar ilmiy bilimlarni hamda ularni amalda qo’llash metodlarini ongli va faol egallab oladigan, ularda 
ijodiy tashabbuskorlik va o’quv faoliyatida mustaqillik, tafakkur, nutq rivojlanadi.  
O’qitishda  onglilik  tamoyili  o’quvchilarning  o’z  o’quv  ishlarining  aniq  maqsadlarini  aniq 
tushunishlarini,  o’rganilayotgan  narsa,  hodisa,  jarayonlar  va  ular  o’rtasidagi  bog’lanishni  tushungan  holda 
o’zlashtirib olishlarini, olingan bilimlarni amaliy faoliyatda qo’llay olishlarini bildiradi.  
Onglilik tamoyilini amalga  oshirishda bosh rol o’qituvchiga taalluqlidir, u o’quvchi oldida turgan 
vazifalarni aniq qilib ifodalashi va ularni yaxshilab bajarishga qiziqish uyg’otishi kerak. 
O’qitishda onglilikni namoyon bo’lishining oliy shakli o’quvchilarning ijodiy faolligidir, u gerbariy, 
maket,  model,  mulyaj      tayyorlash,  o’tkazilgan      kuzatishlarni  ta‘riflash  va  o’qituvchi  taklif  qilgan  mavzu 
bo’yicha bajarilgan ishlar asosida kichik axborot tayyorlash bilan bog’liq bo’ladi. 
O’qitishning ko’rgazmalilik qoidalari. Ko’rgazmalilik tamoyili o’qitish jarayonida turli sezgilardan: 
ko’rish,  eshitish,  badan  bilan  sezish  va  boshqalardan  foydalanishni  talab  etadi.  O’quvchilar  buyumni 
qanchalik  darajada  idrok  qilishsa,  ularning  shu  buyum  haqidagi  bilimi  ham  shunchalik  to’la  va  chuqur 
bo’ladi. Ko’rgazmalilik tamoyili o’qitish maqsadlariga mos bo’lib, materialning mazmuni bilan belgilanadi. 
Bu  materialni o’rganish esa o’quvchilarni chinakam ilmiy  va hayotiy  muhim bilimlar bilan qurollantirishi 
kerak.  Mashg’ulotlarda  turli  xil  ko’rgazmali  qurollarni  qo’llash  o’quvchilarning  fikrlash  faoliyatini 
faollashtiradi,  ularning  diqqatini  safarbar  etadi.  Shuning  uchun  ko’rgazmali  vositalar  o’qitishning  hamma 
bosqichlarida:  o’quvchilarning  yangi  materialni  idrok  qilishlarida,  bilimlarni  mustahkamlashda,  tekshirish 
hamda amaliy faoliyatda va ishda qo’llashlarida, mehnat ko’nikmalari va malakalarini hosil qilishda tadbiq 
etiladi.  
Ko’rgazmalilik  qoidalaridan  foydalanishning  asosiy  vazifasi  o’quvchilarning  bilish  faoliyatlarini 
faollashtirishdir.  Bu  printsip  atrof  olamni  bevosita  qabul  qilib  olish  asosidagi  o’qitishni  nazarda  tutadi. 
Ko’rgazmalilik  tamoyiliga  rioya  qilish  tabiatni  o’rganishning  dastlabki  bosqichlarida,  ayniqsa  muhimdir, 
chunki kichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’rganlaridan hosil qilgan xususiy taassurotlari asosida to’g’ri 
tushuncha va xulosalar hosil bo’lishiga yordam beruvchi qimmatli bilimlar olishlari kerak. 

---

 
 
 
3
3
3
1
1
1
 
 
 
Tabiatshunoslik bo’yicha dasturning organizmlar hayotini tabiiy sharoitlarda o’rganishga, tirik tabiat 
burchagida,  maktab  oldi  uchastkasida  kuzatishlar  o’tkazish,  tajribalar  qo’yishga  imkon  beruvchi 
metodlarning qo’llanilishini, ya‘ni o’quvchilarning bevosita ko’z bilan yoki bevosita ko’rib, atrof olamning 
jism  hamda  hodisalari  bilan  yoki  ularning  tasvirlari  bilan  tanishishi  deb  tushuniladigan  ko’rgazmali 
tamoyildan foydalanishni nazarda tutishi tasodifiy emas. 
Tabiatshunoslikni o’qitishdagi  ko’rgazmalilikni  mashg’ulotlar jarayonida faqat tabiiy jismlar (tirik 
tabiat  burchagidagi,  zooparkdagi  o’simliklar,  hayvonlar,  gerbariylar,  kollektsiyalar),  foydalaniladigan  yoki 
tajriba ko’rinishidagi hodisalarni eslatuvchi predmetli ko’rgazmalilikka va tabiat jismlari yoki hodisalarining 
surat,  tablitsa,  doskadagi  rasm,  model,  mulyaj,  diapozitiv,  kinofilm,  xarita,  sxema  va  boshqalardan 
foydalaniladigan tasviriy ko’rgazmalilikka ajratish maqsadga muvofiqdir. 
Predmetli  va  tasviriy  ko’rgazmalilikni  amalga  oshirish  asosida  o’qitish,  ayniqsa  bolalar 
taraqqiyotining  ertangi  bosqichlarida,  tafakkurni,  kuzatuvchanlikni  faollashishiga  yordam  beradi, 
o’rganilayotgan  masalalarga  o’quvchilar  qiziqishini  oshiradi.  Ularni  oddiy  tadqiqotlar  olib  borishga 
o’rgatadi,  bilimlarni  faol  qabul  qilishga  yordamlashadi,  ularni  o’zlashtirib  olish  jarayonini  osonlashtiradi, 
bilimlarning mustahkamligini ta‘minlaydi.  
Bilimlarni  puxta  o’zlashtirish  qoidasi.  Ilmiy  bilimlarni  egallash  o’quvchilarning  xotirasi,  mantiqiy 
tafakkuri,  ijodiy  faolligi  va  mustaqilligini  rivojlantirishga  yordam  beradi.  Lekin  hosil  qilingan  bilim, 
ko’nikma va malakalarning  kelgusida ilmiy bilimlar tizimini o’zlashtirib olishda asos bo’lib xizmat qilishi 
uchun ular puxta o’zlashtirilgan, yaxshi mustahkamlangan bo’lishi va o’quvchilarning xotirasida uzoq vaqt 
saqlanishi  kerak.  Puxtalik  tamoyilining  talablari  shulardan  iborat  bo’lib,  bularga  rioya  qilmaslik 
o’quvchilarning o’zlashtirmasligiga, o’qishda orqada qolishiga sabab bo’ladi.  
Bu  tamoyil  olingan  bilimlarni,  shakllantirilgan  uquv  hamda  ko’nikmalarni  o’quvchilar  xotirasida 
uzoq  saqlanishini  nazarda  tutadi.  O’quvchilar  bilimining  puxta  bo’lishi  o’qituvchining  ko’rsatib  o’tilgan 
tamoyillardan  o’quvchilarning  taraqqiyot  saviyasi  hamda  qiziqishiga  qanchalik  muvofiq  tarzda 
foydalanishiga bog’liq. 
Bilimlarni puxta bo’lishiga erishish uchun avvalo, o’quv yilit boshlanishida ilgari o’tilgan materialni 
yangi  bilimlarning  o’zlashtirilishi  ongli  bo’lishi  uchun  tiklash  zarur.  Birinchi  navbatda,  dasturning  yangi 
material  bilan  ko’proq  bog’liq  bo’lgan  bo’limlarini  takrorlash  lozim.  Bunda  o’qituvchi  o’quvchilar  yangi 
mavzuni asosli ravishda tushunishlari va o’zlashtirib olishlari uchun uning barcha hajmini emas, balki asosiy 
mazmunini berishi kerak. 
O’qitishni  yakka  tartibda  olib  borish  qoidalari.  Har  bir  o’quvchi  o’zining  shaxsiy  xususiyatlariga 
egaki, ular uning o’quv faoliyatiga katta ta‘sir etadi. O’qituvchining bu xususiyatlarni o’rganishi va hisobga 
olishi  o’qitish  sifatini  oshirish  va  har  bir  o’quvchining  ijobiy  qobiliyatlarini  rivojlantirish  uchun  sharoit 
yaratadi.  O’quvchining  xususiyatlarini  bunday  o’rganish  uzoq  vaqt  mobaynida  olib  boriladi.  O’qituvchi 
o’quvchilarning  darslardagi  faoliyatini  uy  vazifalarini  bajarishini  kuzatadi,  yozma  ishlarini  tekshiradi, 
darsdan tashqari vaqtlarda ular bilan suhbatlashadi. O’quvchining kuchli va ojiz tomonini bilib olishga, uning 
qiziqishlari,  tafakkuri,  nutqi,  xotirasi,  diqqati,  xayoliga  xos  bo’lgan  xususiyatlarni  o’rganishga  uning  fe‘l-
atvori va irodasini yaxshi bilib olishga harakat qiladi.  

---

 
 
 
3
3
3
2
2
2
 
 
 
O’rta  ta‘lim  tizimini  isloh  qilish  sharoitida  bolalarning  individual  xususiyatlarini  o’rganish  tobora 
katta  ahamiyat  kasb  etib  bormoqda.  Har  bir  maktab  o’quvchchisi  muayyan  axborot  va  individual 
xususiyatlarga  ega,  bu  xususiyatlar  ularning  bilimlarni  o’zlashtirish  jarayonlariga  ta‘sir  ko’rsatadi.  Biroq 
o’qitish jarayonida bolalar guruhida bilimlarni o’zlashtirish darajasi bir xil bo’lishi mumkin.  
Binobarin,  bolalar  taraqqiyotiga  to’g’ri  keladigan  umumiylikni  aniqlash  mumkin.  U  rivojlanish 
darajasi,  bilim  zaxirasi,  fikrlash  xarakteri,  faoliyat  va  xulq-atvor,  bahonalarining  o’xshashligi  bo’lishi 
mumkin.  
O’qituvchi  sinfda  ish  olib  bora  turib,  har  bir  o’quvchi  Bilan  yakka  tarzda  ishlash,  ijobiy  hislarni 
rivojlantirish,  salbiylarni  bartaraf  etish,  sinfni  jamoa  ishiga  tortish  maqsadida  har  bir  bolaning  shaxsiy 
qobiliyatini o’rganish va hisobga olish zarurligini unutmasligi kerak. 
O’qituvchining o’z o’quvchilarini yaxshi bilishi ularda individual yondoshishning asosi hisoblanadi, 
buning  uchun  u  doim  o’quvchilarni  kuzatib,  har  xil  faoliyat  jarayonida  o’rganib  boradi.  O’quvchilarning 
qanday  o’zlashtirayotganligidan  qat‘iy  nazar,  ularning  hammasiga  individual  yondoshish  kerak.  Darsni 
o’zlashtirishga  qiynalayotganlarga  o’z  vaqtida  qo’shimcha  yordam  ko’rsatish  zarur.  O’qituvchi  har  bir 
topshiriqni  o’quvchining  individual  xususiyatlarini,  shu  topshiriqni  uddalay  olishini,  o’rganilayotgan 
ob‘ektga nisbatan qiziqishini hisobga olgan holda berishi kerak.  
O’quvchilarga  individual  yondoshishga  asoslangan  o’qitish  jarayoni  o’quv  materialining 
muvaffaqiyatli o’zlashtirilishini,b bolaning aqliy rivojlanishini ta‘minlaydi, axloqiy me‘yorlarni singdiradi.