O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

Yangi materialni o’rganish darsi. Darsning bu tipi toza ko’rinishda uchramaydi. Biroq o’quv 
materialining o’ziga xosligi va o’quvchilar diqqatining barqaror emasligini hisobga olib, yangi materialni 
o’rganish  asosiy  maqsad hisoblangan darslar o’tkazilishi mumkin. Bu ishga darsda vaqtning ko’p qismi 
ajratiladi, darsning boshqa qismlari unga bo’ysunadi. Yangi materialni o’tishda  ilgari  o’rganilganlar  bilan  
vorislik o’rnatish va yangi materialni ilgari o’zlashtirilganlar  sistemasiga  kiritish uchun bolalarni Yangi 
materialni qabul qilib olishga tayyorlovchi bo’lim va  savollarni takrorlaydilar. Bunday darsda o’rganila-
digan materialni   birlamchi  mustahkamlash  boradi. 
Bu tipdagi dars tuzilishi shunday bo’ladi:  
yangi  bilimlarni  ongli  o’zlashtirilishi  uchun  zarur  bo’lgan  materialni  takrorlash  va  kuzatishlar 
kundaligi bilan ishlash;  
dars mavzusi va makxadini bildirish;  
yangi materialni o’rganish (kiritish suhbati, amaliy ish, o’qituvchi  hikoyasi);    
amaliy  ish  mazmuni  bo’yicha  suhbat;  
o’quvchilarning  mustaqil  ishlashi  (daftarlar,  darslik  qiziqarli  —  idrokiy  material,  kontur  va  tabiiy 
xaritalar, dasturlashtirilgan kartochkalar va shu kabilar bilan);  
o’quvchilarning o’rganilgan materialni tushunganliklarini tekshirish;  
dars yakunini chiqarish;  
uyga vazifa berish (qo’yilgan maqsadga qarab, u darsning xohlagan vaqtida berilishi mumkin).  
Mustahkamlash  darsi.  Bu  tipdagi  darsda  o’quvchilarning  har  xil  topshiriqlar  va  tabiatshunoslikni 
boshqa predmetlar bilan aloqasini, shuningdek tabiat jismlari hamda hodisalarining o’zaro boglanishini ochib 
beruvchi ishlar bajarishlari markaziy o’rinni egallaydi. 
Bu darslarning tuzilishi quyidagicha bo’ladi:  

  oldinda turgan ishlarning maqsadini taklif qilingan topshiriqlarni bajarish uchun zarur bilim, uquv va 
ko’nikmalarni esga olish (tiklash);  

 
o’quvchilarning topshirilgan ishlarni bajarishlari;  

 
o’qituvchining bajarilgan ishlarni tekshirishi;  

  uyga vazifa berish. 

---

 
 
 
7
7
7
4
4
4
 
 
 
Bilim, uquv va ko’nikmalarni kengaytirish va rivojlantirish, shuningdek yangi materialni qabul qilib 
olinishini osonlashtirish uchun bunday darslarda kelgusi mavzuni o’rganishga tayyorgarlik ishlari bajariladi. 
Masalan,  jonli  tabiat  burchagi  va  o’quv-tajriba  uchastkasidagi  ishlar  (ko’p  yillik  gulli  —  manzarali 
o’simliklarni parvarish qilish, ularni tupini bo’lish yo’li bilan ko’paytirish, rezavor  meva butalari va meva 
daraxtlarini  qishga  tayyorlash,  xona  o’simliklarini  o’tqazish  va  ko’paytirish,  qulupnay  ko’chatlarini 
o’tqazish, tuproqni yumshatish va h. q) yoki tabiatdagi o’simlik zararkunandalari bilan  tanishish. 
Bu  tipdagi  darslarda  ekskursiyalar  yoki  tabiiy  ob‘ektlar  ustidan  uzoq  kuzatishlar  jarayonida 
o’zlashtirilgan bilimlarni qayta tiklash maqsadida  ilgari o’quvchilar tayyorlagan albomlardan, surat, jadval, 
diafilmlardan foydalanish mumkin. 
Predmetli darslar. Bu tipdagi darslarda o’quvchilar sinfda tabiiy ob‘ektlar bilan bevosita ishlaydilar 
va  tabiat  jismlari  hamda  hodisalari  to’g’risida  muayyan  aniq  bilimlar  yig’indisini  oladilar.  Shu  maqsadda 
ular narsalarni qarab chiqadilar va taqqoslaydilar, ulardagi tarkibiy qismlarni, umumiy va tafovut qiladigan 
belgilarini  ajratadilar.  Bu  tipdagi  darslarda  tabiat  jismlari  va  hodisalarini  o’rganish  umumiy  tarzda  yoki 
rypyhlap bo’yicha olib boriladi. 
Predmetli darslar kuzatuvchilikni rivojlantirish, quntlilikni, mehnatsevarlikni tarbiyalash uchun katta 
imkoniyatlar beradi. Bu darslarda bolalar laboratoriya ishi uquvlarini oladilar, chunki darsda o’tkaziladigan 
ish element tadqiqiy xarakterda bo’lishi kerak. Unda bolalar o’rganilayotgan ob‘ektlarning belgi va sifatlarini 
taqqoslaydilar, murakkab bo’lmagan tajribalar o’tkazadilar. Predmetli darslarda mustaqil ishlarning salmog’i 
eng ko’p bo’lishi kerak. 
Predmetli  darslarni  o’tishga  o’qituvchi  puxta  tayyorlanishi  kerak.  Tarqatma  materiallar  o’quvchilar 
soniga  to’g’ri  kelishi  zarur.  Shu  maqsadda  ekskursiyada  yig’ilgan  tabiat  ob‘ektlari  (daraxt  va  butalarning 
quritilgan yoki to’kilgan barglari, meva va urug’lar kollektsiyalari, qurilish materiallari, foydali qazilmalar) 
dan  foydalanish  mumkin.  Shu  maqsadda  foydalaniladigan  tabiiy  materialni  tayyorlashning  eng  qulay  vaqti 
— bahorgi va yozgi ta‘til kunlaridir. Ko’p bolalar yozda sanatoriya, lagerlar va shu kabi joylarga boradilar. 
Ularga  tabiatshunoslik  kabineti  uchun  tabiiy  material  yig’ib  kelish  topshirilib,  bu  imkoniyatlardan 
foydalanmoq  zarur.  Biroq  bunda  o’quvchilar  tabiatni  muhofaza  qilish  va  o’simlik  hamda  hayvonlarga 
ehtiyotlik munosabatda bo’lish zarurligini esda tutishlari lozim. 
2-sinf  dasturida  predmetli  darslar  mo’ljallangan,  ularda  bolalar  termometrdan  foydalanishga,  yangi 
o’simliklarda  ildiz,  poya,  barg,  gul,  meva  va  urug’larni  taniy  olishga  o’rganadilar,  qishda  o’simliklar 
hayotini, urug’lardan o’simliklar rivojlanishini (ilgari qo’yilgan tajribalar asosida) kuzatadilar va h. 3-sinfda 
bolalar foydali qazilmalar, dala ekinlari to’g’risida boshlang’ich ma‘lumotlar oladilar. 
Garchi  3-sinf  o’quvchilari  2-sinfda  hosil  qilingan  predmetli  darsdagi  ba‘zi  ish  tajribasiga  ega 
bo’lsalar  ham,  ular  har  holda  ish  joyini  qanday  tashkil  qilish  kerakligi,  kuzatishni  qanday  izchillikda  olib 
borish,  ularni  qanday  qayd  qilish,  qay  tarzda  xulosalar  chiqarish  zarurligi  haqida  maxsus  yo’l-yo’riqlarga 
muhtoj bo’ladilar. 
Predmetli darsning rejasi quyidagicha bo’lishi mumkin:  
- dars mavzusi va maqsadini bildirish;  
- ish planini doska va daftarlarga yozish;  

---

 
 
 
7
7
7
5
5
5
 
 
 
- tarqatma material bilan mustaqil ishlash;  
-  ish  mazmuni  bo’yicha  suhbat  (o’rganilayotgan  ob‘ekt  xususiyatlarini  ta‘riflash,  uni  ilgari 
o’rganilgani bilan taqqoslash, qo’shimcha ko’rgazmali material bilan ishlash);  
- daftarlarga yozuvlar qilish va rasmlar chizish;  
- bilimlarni mustahkamlash va baholash. 
O’quv  tajriba  uchastkasidagi  dars.  Darsning  bu  tipidan    faqat    nazariy      bilimlarnigina emas,  balki 
aniq uquv va ko’nikmalarni egallashda ham o’quvchilarga yordam berish uchun foydalaniladi. O’quv-tajriba 
maydonchasidagi darslar tabiat ob‘ektlarini tabiiy sharoitlarda o’rganishga, o’simliklarni parvarish qilishga, 
qishloq  xo’jaligi  ish  qurollari  bilan  ishlashga  o’rgatish  imkoniyatini  beradi.  Bu  darslarning  bosh  didiaktik 
maqsadi  mehnatsevarlikni  tarbiyalash  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirishdir.  Asosiy  tuzilish  elementlari  – 
tashkiliy qism, o’qituvchilarning yo’l-yo’riq berishi, o’quvchilarning mustaqil ishlashidir.  
 O’quv-tajriba maydonchasidagi mashg’ulotlar rejasini keltiramiz:  
- darsning vazifalari;  
- darsga tayyorlanish;  
- darsni jihozlash;  
-  dars  o’tishni  tashkil  etish  va  metodikasi  (dars  mavzusi  va  maqsadini  tushuntirish,  muammoli 
savollar  qo’yish,  muammoli  vaziyat  vujudga  keltirish,  o’qituvchining  tushuntirishi,  o’qituvchining  ish 
uslublarini ko’rsatishi, suhbat, ko’rsatilgan uslublarni o’quvchilar tomonidan takrorlanishi, butun sinf bilan 
amaliy ish bajarilishi, o’simliklarni parvarish qilish bo’yicha yo’l-yo’riqlar berish); 
- yakuniy suhbat. 
Dars  boshlanishidagidek  tashkiliy  ravishda  tugallanishi  kerak.  Buning  uchun  o’qituvchi 
o’quvchilarga barcha ish qurollarini to’plashni, ularni tozalab, ko’rsatilgan joyga qo’yishni taklif qiladi. Bir 
qism vaqt o’quvchilarning o’zlarini tartibga keltirib olishlari: ust va oyoq kiyimlarini tozalashlari, qo’llarini 
sovun bilan yuvishlari va hokazolar uchun qoldiriladi. 
Darsni muvaffaqiyatli o’tishi va qat‘iy intizomga erishish uchun o’qituvchi yana ish boshlangungacha 
har bir o’quvchiga u mehnat qiladigan uchastkani ko’rsatadi, shuningdek kerakli individual ish qurollarini va 
ekish materialini beradi, har bir o’quvchi ish bilan band bo’lishi lozim, ish natijalari dars oxirida tekshirilishi 
va baholanishi kerak.