O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

3.3.Tarmoq va raqobatchilar tahlili 
Investitsiyalarni  u  yoki  bu  ishlab  chiqarishga  q
o’yishning  maqsadga 
muvofiq
ligi to’g’risida masala har bir kompaniya oldida turadi va bu masalani 
e
chilishi  ko’p  jihatdan  bozordagi  raqobatning  tabiati  va  jadalligiga  bog’liq.  
Samarali  marketing  strategiyasini  ishlab  chiqish  uchun  kompaniya  ham 
o’z 
raqobatchilarini,  ham  real  va  salohiyotli  iste
'molchilarni  o’rganishi  lozim. 
Raqobatchilarning  strategiyasi,  maqsadlari,  kuchli  va  kuchsiz  tomonlari, 
ularning re
aktsiyalarini oldindan ko’ra bilish lozim.   

---

 
51 
Maykl  Porter  bozorda  yoki  uning  segme
ntida  olinishi  mumkin  bo’lgan 
uzoq muddatli foydaning ichki jalb etuvchanligini belgilab beruvchi besh omilni 
ajratib  ko’rsatadi:  raqobatchilar,  bozorning  salohiyotli  ishtirokchilari, 
substitutlar,  haridorlar va tovar  etkazib beruvchilar. Ushbu omillarning har biri 
salohiyotli xavf-xatarga ega: 
1.  Jadal  raq
iblik  xavfi.  Agar  bozorda  ko’plab  kuchli  va  agressiv 
raq
obatchilar  bo’lsa,  bozorda  sotish  darajasi  stabil  bo’lmasa  va  pasaysa, 
foyda  darajasini  oshirish  uchun  ishlab  chiqarish  inve
stitsiyalari  zarur  bo’lsa, 
doimiy  harajatlar darajasi yuq
ori bo’lsa  bozorning segmenti jalb etmaydigan 
deb  baholanadi.  Bunday  bozorlar  baholar  urushi,  reklama  janglari,  yangi 
mahsulotni  ishlab  chiqarish  zaruriyati  bilan  tavsiflanadi  va  bu  holat  raqobat 
kurashidagi harajatlarni  oshiradi. 
2.  Yangi  ishtirokchilarning 
paydo  bo’lishi  xavfi.  Segmentning  jalb 
etuvchanligi  unga  kirishdagi  va  undan  chiq
ishdagi  to’siqlarning  balandligiga 
bo
g’liq.  Kirishda  yuqori  bo’lmagan  to’siqlar  va  chiqishda    sezilarli  to’siqlari 
bo’lmagan segment jalb qiluvchan segment, deb hisoblanadi. Bu holda yangi 
kompaniyalar  tarmoqqa,  firmaga  engil  kirishlari  mumkin  va  ishlari 
yurishmagan bo’lsa ishlab chiqarish yo’nalishini o’zgartirishlari mumkin. Agar 
kirish  va  chiqishdagi  t
o’siqlar  yuqori  bo’lsa  va  tarmoq  yuqori  salohiyotli 
foydaga  ega  bo’lsa,  bunda  tavakkalchilik  darajasi  oshadi,  chunki  ishlari 
yurishmagan  kompaniyalar  bozorda  qolishadi  va  kurashni  oxirigacha  olib 
borishadi. 
Agar  to’siqlar  past  bo’lsa  kompaniyalar  harajatlarsiz  yangi 
tarmoqqa  kirishadi  va  uni  tark  etishadi.  Bu  holda  daromadlar  stabil  va  past 
bo’ladi.  Kirish  to’siqlari  past  va  chiqish  to’siqlari  yuqori  bo’lgan  holat  salbiy 
holat  hisoblanadi  va  bu  holat  tarmoqda  ortiqcha  ishlab  chiqarish  quvvatlari 
mavjudligi  va  uning  barcha  ishtirokchilari  foydasi  past 
bo’lishi  bilan 
tavsiflanadi. 
3.Mahsulot-substitutlar 
xavfi. 
Mahsulotlari 
bilan  substitut-tovarlar 
raqobat  q
ilganda yoki ular paydo bo’lishining real xavfi bo’lganda tarmoq o’z 
jalb  etuvchanligini  yo’qotadi.  Substitut-tovarlar mavjudligi baholar darajasi va 

---

 
52 
korxona  foydasini  che
klaydi.  Kompaniyalar  o’rin  almashtiruvchi  tovarlar 
baholarini  harakatini  qat'iy  kuzatishlari  lozim.  Raqobatlashuvchi  tarmoqlarda 
yangi  te
xnologiyalar  paydo  bo’lsa  yoki  raqobat  kuchaysa,  natijada  bozor 
segmentida narx pasayadi va foyda kamayadi.  
4.  Haridorlarning  bozordagi  xukmronligi kuchayishi xavfi.  Har
idorlar o’z 
manfaatlarini  samarali  himoya  q
iluvchi  kuchli  va  o’sib  boruvchi  bozor 
h
ukmronligiga ega bo’lishganda segment jalb etuvchan bo’lmaydi. Haridorlar 
narxlarni  tushirishga  intilishadi  hamda  xizmatlar  sifatini  oshirishni  talab 
qilishadi  va  raqobatchilarni  bir-biriga  qarshi  q
o’yishadi.  Bularning  barchasi 
ishlab  chiqaruvchilar  hisob
idan bo’ladi. Haridorlarning bozordagi hukmronligi 
quyidagi hollarda  kuchayib boradi: 
- har
idorlarning soni kam yoki ular uyushgan bo’lganda; 
-mahsulotni  harid  qilish  uchun   sarflar  haridorlar  harajatlarining sezilarli 
qismini tashkil qilganda; 
-
tovar bir jinsli bo’lganda; 
-boshqa mahsulot
ga o’tish baholari sezilarli bo’lmaganda; 
-
daromadi past bo’lgan haridorlarning baholar o’zgarishiga sezgirligining 
yuq
ori bo’lishida; 
-  har
idorlarning  “oqim  bo’yicha  yuqoriga”  integratsiyasi  imkoniyatining 
mavjud bo’lganida. 
Sotuvchilar  taktikasi  past  salohiyotli  ta'sirga  ega  yoki  tovar  etkazib 
beruvchiga  mustahkam  bo
g’langan  haridorlar bilan ishlashdan iborat bo’lishi 
mumkin.    
5.  Tovar  etkazib  beruvchilar  bozor  hukmronligining  kuchayishi  xavfi. 
Agar  kompaniyaning  tovar  etkazib  beruvchilari  baholarni  oshirish  yoki 
j
o’natmalar  hajmini  qisqartirish  imkoniyatiga  ega  bo’lsalar  bu  holda  uning 
bozor  segmenti  istiqbolsiz  deb  hisoblanadi.  Tovar  etkazib  beruvchilarning 
kuchi  tovar  substitutlar  miqdorining  kamayishi  bilan  ortib  boradi.  Bu  holda 
haridor etkazib berilayotgan mahsulotni rad qilish imkoniyatiga ega b
o’lmaydi, 
harajatlarni boshqa tovar  etkazib beruvilarga 
o’tkazish hajmi yuqori bo’ladi va 

---

 
53 
tovar  etkazib  be
ruvchilarda  “oqim  bo’yicha  pastga”  integratsiyalanish 
imkoniyati  yuzaga  keladi.  Bu  holdan  eng  yaxshi  ximoya,  tovar  etkazib 
beruvchilar  bilan 
o’zaro  manfaatli  munosabatlarni  o’rnatish  yoki  ta'minotning 
parallel manbalaridan foydalanish hisoblanadi. 
Raqobatchilarni  bilish 
–  samarali  marketing  rejalashtirishining  asosiy 
sharti   hisoblanadi. Kompaniya 
o’z tovarlarini, baholarini, taqsimot kanallarini, 
siljitish  b
o’yicha  chora-tadbirlarni  va  reklama  kampaniyalarini  raqobatchi-
larning  mahsulotlari  va marketing siyosatlari bilan taqqoslashi va 
o’z raqobat 
ustunliklari va kamchiliklarini  aniqlashi lozim.