O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi

IV. 
FIZIKANING AYRIM MAVZULARINI O’QITISh 
USLUBIYATI
 
 
16-Ma’ruza.  Mexanika. 
 1. Mexanika bo’limini o’qitish uslubiyati 
Reja:  Fizika  fan  va  o’quv  predmeti.  Fizika  fanining  umumiy  o’rta  va 
oliy ta’lim maktablaridagi tarkibi va strukturasi. Mexanika bo’limining 
tarkibi, strukturasi va o’qitish uslubiyati.  
Tayanch iboralar: Mexanika, Kinematika, vazinsizlik, og’irlik, og’irlik 
kuchi, reaktiv harakat. 
 
  
Umumta’lim, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida fizika fanidan DTS va dastur-
lari tahlili. 
 
 
Umumta’lim  maktablari  uchun  fizika  fanining  DTS  ti  va  o’quv  dasturlari 
«Ta’lim  to’g’risida  qonun»  va  «Kadrlar  tayyorlashning  milliy  dasturi»  asosida 
1999  yilda  ishlab  chiqilib  O’zbekiston  Respublikasi  Xalq  ta’limi  Vazirligi  to-
monidan tasdiqlandi. 
 
Ushbu  o’quv  dasturiga  asosan  fizika  fani  umumta’lim  maktablarida  ikki 
bosqichda o’qitiladi. Birinchi bosqich VI va VII sinflarni o’z ichiga oladi va jami 
68 soatdan iborat bo’lib haftasiga 2 soatdan o’tiladi. Birinchi bosqichda  fizika fani 
induktiv usulda o’tiladi, u quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: Kirish. Harakat va 
jismlarning  o’zaro ta’siri. Jismlarning  muvozanati  va  oddiy  mexanizmlar. Modda 
tuzilishi.  Issiqlik  hodisalari.  Issiqlik  mashinalari.  Tovush  hodisalari.  Yorug’lik 
hodisalari.  Dasturda  har  bir  bo’lim  uchun  laboratoriya  ishlarining  mavzusi  va 
namoyish tajribalari ruyxati berilgan.  
 
VII sinfda 68 soatlik dars rejalashtirilgan bo’lib, haftasiga 2 soatdan o’tiladi. 
Dasturda  quyidagi  mavzularni  o’tish  rejalashtirilgan.  1)  elektr  zaryadlar.  Elektr 
maydon.  Elektr  toki.    Elektr  zanjir.  Magnit  maydon.  Elektromagnit  hodisalari. 
Yarim  o’tkazgichlar.  Elektroagnit  tebranishlar  va  to’lqinlar.  Radioaloqaning  fizik 
asoslari. Har bo’limga doir laboratoriya ishlari va namoyish tajribalari ro’yxati ber-
ilgan. 
 
Ikkinchi bosqich. VIII va IX sinflarni o’z ichiga oladi va fizika fani deduktiv 
usulda o’qitiladi. VIII sinfda 68 soatlik dars haftasiga 2 soatdan o’tiladi. 
 
VIII  sinfda  quyidagi  mavzular  o’qitiladi:  Kinematika  asoslari.  dinamika 
asoslari. Saqlanish qonunlari. Suyuqlik va gazlar mexnikasi asoslari. Tebranish va 
to’lqinlar. 

---

 
107 
 
IX  sinfda  ham  68  soat  mo’ljallangan  bo’lib,  haftasiga  2  soatdan  o’tiladi. 
Molekulyar  fizika  va  termodinamika  asoslari.  Optika.  Atom  fizikasi.  Koinot  fizi-
kasi. Olamning fizik manzarasi mavzulari o’rganiladi. 
 
Akademik  liseylar  uchun  fizika  fani  dasturi  2000  yil  10  avgustda 
O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  va  o’rta  maxsus  ta’lim  vazirligi  va  o’rta  maxsus, 
kasb-hunar  ta’limi  markazi  tomonidan  ishlab  chiqilib  tasdiqlangan.  Akademik 
liseylarda  fizika  fani  chiziqli  usulda  mavzular  faqat  bir  marta  o’tiladi.  Akademik 
liseylarning aniq fanlar va tabiiy fanlar yo’nalishlari uchun fizika faniga 240 soat 
ajratilgan.  Akademik  liseylarda  fizika  fanini  o’qitish  umumta’lim  maktablaridagi-
dan  farq  qiladi.  Birinchidan  akademik  liseylarda  fizika  Fani  deduktiv  usulda 
chiziqli ravishda o’qitiladi. Ikinchidan liseyda fizika  fanining fundamental asoslari 
chuqurroq o’tiladi. Uchinchidan fizika fanida keyingi yillarda erishilgan yutuqlarga 
keng  e’tibor  qaratilgan.  Liseyning  I  kursida  Mexanika  va  molekulyar  fizika,  II 
kursda Elektrodinamika asoslari, III kursida Tebranish va to’lqinlar, Optika, Atom, 
va  Yadro  fizikasi  o’rganiladi.  Bir  o’quv  yiliga  mo’ljallangan  240  soat  fizika 
darsining  80  soati  ma’ruzaga,  120  soati  masala  yechishga,  40  soati  laboratoriya 
mashg’ulotlariga ajratiladi. Oliy o’quv yurtlarida fizika fani yo’nalishlar bo’yicha 
turlicha rejalashtirilgan. Masalan, bakalavriatning tibbiyot, biologiya yo’nalishlari, 
tabiiy  fanlar  yo’nalishlaridan  farq  qiladi.  Bakalavriatning  fizika  mutaxassisligi 
uchun fizika fani  induktiv usulda  I  va  II kursda  o’tilsa,  yuqori kurslarda deduktiv  
usulda nazariy fizika, nazariy mexanika, termodinamika, elektrodinamika va kvant 
mexanikasi o’qitiladi. 
 
2. Mexanika bo’limini o’qitish uslubiyati. 
 
 
Umumta’lim maktablarida mexanika bo’limi ikki bosqichda bo’lib  o’tiladi. 
O’quvchilarning mexanikadan olgan nazariy va amaliy bilimlari fizikaning keyingi 
bo’limidagi hodisa va jarayonlarni muvaffaqiyatli, o’zlashtirishlariga asos bo’ladi. 
Mexanika  bo’limi  kinematika,  dinamika,  statika,  energiya,  ish  va  saqlanish 
qonunlarini o’z ichiga oladi. Tebranish va to’lqinlar elektromagnit tebranishlar bi-
lan  birgalikda  o’rganiladi.  Chunki  elektromagnit  tebranishlar  va  mexanik  tebran-
ishlar  bir  xil  qonuniyatlar  orqali  ifodalanadi.  Bu  uslubiy  jihatdan  to’g’ri  hisobla-
nadi. Kinematika bo’limida moddiy nuqtaning harakati o’rganiladi. Mexanik hara-
katning  nisbiylik  va  mustaqillik  tomoyillari  o’quvchilar  tomonidan  qiyin 
o’zlashtiriladigan mavzular hisoblanadi. Ushbu mavzular mexanikaning uchta fun-
damental qonuni ya’ni Nyuton qonunlarini muvafaqiyatli o’zlashtirish uchun asos 
bo’ladi. 
 
Mexanik harakatning nisbiylik va mustaqillik tamoyillari 
 
Mexanik harakat deb, jismlarning boshqa jismlarga nisbatan vaqt o’tishi bi-
lan  tekislikdagi  yoki  fazodagi  o’z  vaziyatini  o’zgartirishiga  aytiladi.  Demak, 
jismlar  harakatlanayapti  yoki  tinch  turibdi  deganda,  albatta  qaysi  jismga  yoki 
sanoq sistemasiga nisbatan ekanligini ta’kidlash zarur. Mexanik harakatning nisbi-
ylik  tamoyili  G.Galiley  tomonidan  fizikaga  kiritilgan  edi.  Mexanik  harakat  nisbiy 

---

 
108 
tushuncha  ekan,  mexanik  harakat  bilan    bog’liq  barcha  fizik  kattaliklar,  tezlik, 
tezlanish  trayektoriya,  ko’chish  ,  kinetik  energiya  va  hokazolar  ham  nisbiy 
hisoblanadi. 
Galileyning nisbiylik tamoyili tabiatdagi barcha jarayonlarni izohlashga ojiz 
ekanligi keyinchalik ayon bo’ldi. Bu kamchilik 1905 yilda A.Eynshteyn tomonidan 
maxsus va umumiy nisbiylik nazariyalarini yaratish bilan tuzatiladi. 
Mexanik  jismlar  bir  vaqtning  o’zida  ikkita  yoki  undan  ortiq  harakatlarda 
ishtirok etishi mumkin va uning har bir harakati boshqasiga bog’liq emas. Masalan, 
garizontga  otilgan  va  gorizontga  burchak  ostida  otilgan  jismlar  harakati,  mexanik 
jismlarning suyuqlik va gazlardagi harakati va hokazolar.