O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta-maxsus ta`lim vazirligi

Madaniyatshunoslik va adabiyotshunoslik. Ma’lumki, adabiyotshunoslik badiiy adabiyotni ma’naviy madaniyatning konkret ko‘rinishi sifatidagi taraqqiyot qonunlarini tadqiq etadigan ilm sohasidir. Shunday ekan, adabiyotshunoslik bilan madaniyatshunoslik o‘rtasida o‘zaro aloqadorlikning bo‘lishi tabiiy bir holdir. Madaniyatshunoslikda adabiy asarlar, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, badiiy adabiyot asarlari, shuningdek, falsafa, fan kabi yaxlit ko‘rinishdagi qadriyatlar deb e’tirof etiladi. Madaniyatshunoslik muayyan madaniyatning boshqasidan tafovuti, birining boshqasi bilan almashinishi, qaysi struktura ijtimoiy tizim va madaniyatning tabiatini belgilashi, madaniyat barqarormi, madaniyat qanday qilib va qay darajada shakllanadi, degan masalalar bilan qiziqadi. To‘g‘ri, bu muammolar bilan adabiyotshunoslik ham shug‘ullanishi mumkin, lekin adabiyotshunoslik doirasida ular yordamchimasalalar tarzida qarab chiqiladi. Adabiyotshunoslik madaniyatni o‘ziga xos tavsiflaydi, ayni paytda, undan farqli o‘laroq, o‘ziga tegishli metodlarga suyanib ish ko‘rishga ham ehtiyoj sezadi. Bunday holda adabiyotshunoslikda jamiyatdagi sotsial struktura ham, kishilar psixologiyasi ham, til va simvolika xususiyatlari ham o‘z tavsifini topishi mumkin.

Adabiyotshunoslik madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan fikr yuritganda voqelikning boshqa gumanitar fanlar qayd etadigan jihatlariga ham e’tibor beradi. Adabiyotshunoslarning vaqti-vaqti bilan sotsiologiya (qadimgi auditoriya va kommunikatsiya vositalari)ga, psixologiya (san’atni idrok etuvchilarning ruhiyatini tahlil qilish)ga, tilshunoslik va semiotika (adabiy til, leksika, ma’no tahlili)ga, dinshunoslik (badiiy asarning g‘oyaviy asoslarini aniqlash)ga murojaat etishlarining boisi shunda. Bunday tadqiqotlarda asosiy yo‘nalish madaniyatshunoslik yo‘sinida bo‘lib, ilmning boshqa ko‘rinishlariga aloqador tadqiqotlarni bir madaniy muammo atrofida birlashtirib muhokama etish imkoni vujudga keladi. Chunonchi, Markaziy Osiyo uyg‘onish harakatlari davri yoki ma’rifatparvarlik g‘oyalari shakllanishi sharoitida faoliyat ko‘rsatgan kishilarning ruhiyatini, ularning badiiy in’ikosini muayyan diniy yoki dunyoviy madaniyatni yaxlit holda olib tahlil qilmasdan turib aniqlab bo‘lmaydi. Adabiy asarlarning hayoti juda murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, unda ham madaniyat, ham inson ruhiyati, ham uning tili o‘zaro qorishib ketadi. Bu esa madaniyatshunoslik bilan adabiyotshunoslik o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikning barqarorligidan dalolat beradi.

1.3 “MADANIYAT” TUSHUNCHASINING O`ZIGA XOS TALQINI

Madaniyat murakkab va serqirra tarixiy hodisa bo‘lib, yuqorida aytilganidek,

har bir fan o‘ziga xos tarzda madaniyat tushunchasini yaratadi. Shu tufayli hozirgi vaqtda ilmiy adabiyotlarda uning 250 dan ortiq ta’rifi uchraydi.

Ko‘pgina xalqlarda madaniyat tushunchasi o‘rnida lotin tilidan qabul qilingan cultura atamasi ishlatiladi. Cultura deganda dastlab tabiat obyektlarining inson mehnat faoliyatining natijasida o‘zgarishi, boshqacha qilib aytganda, parvarish qilish, ishlov berish, dehqonchilik bilan shug‘ullanish tushunilgan. Bu atamani yuqoridagi ma’noda ishlatish hozir ham uchraydi. Masalan, rus tilida «agrokultura» so‘zida ana shunday mazmun ifodalanadi.² Ammo, shuni ta’kidlash lozimki, lotincha atamani qabul qilgan xalqlarda ham keyingi vaqtlarda bu tushunchaga kengroq mazmun berilib, ma’rifatlilik,

bilimlilik, tarbiya ko‘rganlik ma’nolarida qo‘llanila boshlangan.

Ijtimoiy-falsafiy tafakkurning keyingi bosqichlarida madaniyatni deyarli barcha xalqlarda, garchi turli shakllarda bo‘lsa-da, mohiyat e’tibori bilan aynan ma’naviy faoliyat sohasi sifatida tushunish ustuvor bo‘lib keldi. Faqat XIX asr o‘rtalaridagina madaniyat tushunchasi kengroq ma’noda, ya’ni inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan barcha narsalarga nisbatan ishlatila boshlandi. Bunday holatda madaniyat tushunchasi inson tomonidan yaratilgan, bokira tabiat ustiga qurilgan «ikkinchi tabiat» ma’nosini kasb etadi. Ayni paytda, ushbu qarash madaniyatni inson faoliyatining ma’lum bir sohasi bilan bog‘lab qo‘yish kerak emas, chunki inson, uning faoliyati, insonlararo munosabat bor joyda madaniyat ham mavjud, degan xulosani keltirib chiqaradi.

Lekin madaniyatni «inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan barcha narsalar» deb tushunish ham yetarli va to‘liq emas. Nega? Birinchidan, bunday yondashuv uni insondan tashqarida mavjud qandaydir hodisa sifatida tushunishga olib keladi. Ikkinchidan, madaniyat va jamiyat tushunchalarining nisbati oydinlashmaydi.

Madaniyat lingvokulturologiyaning asosiy tushunchalaridan biridir. Shuning uchun madaniyatning ontologiyasini, uning semiotik va boshqa xususiyatlarini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir.

Madaniyat - jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi. Kishilar hayoti va faoliyatining turli ko‘rinishlarida, shuningdek, ular yaratadigan moddiy va ma’naviy boyliklarda ifodalanadi. “Madaniyat” tushunchasi muayyan tarixiy davr (antik madaniyat), konkret jamiyat, elat va millat (o`zbek madaniyati), shuningdek, inson faoliyati yoki turmushining o6ziga xos sohalari (masaian, mehnat madaniyati, badiiy madaniyat, turmush madaniyati)ni izohlash uchun qo‘llaniladi. Tor ma’noda “madaniyat” termini kishilaming faqat ma’naviy hayoti sohasiga nisbatan ishlatiladi.

“ Madaniyat” arabcha madina (shahar) so‘zidan kelib chiqqan. Arablar kishilar hayotini ikki turga: birini badaviy yoki sahroiy turmush; ikkinchisini madaniy turmush deb ataganlar. Badaviylik - ko'chmanchi holda dashtu sahrolarda yashovchi xalqlarga, madaniylik - shaharda o‘troq holda yashab, o‘ziga xos turmush tarziga ega bo‘lgan xalqlarga nisbatan ishlatilgan.

O’zbek tilida madaniyat so‘zi (arab. - sivilizatsiya) quyidagi ma’nolarda qo`llaniladi: 1) jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo'lga kiritgan yutuqlari; 2) biror ijtimoiy guruh, sinf yoki alqning ma’lum davrda qo'iga kiritgan shunday yutuqlari; 3) o‘qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko‘rganlik, ziyolilik, ma’rifat; 4) madaniyatli shaxs talablariga javob beruvchi sharoit; 5) qishloq xo'jaligida

(o‘simlik yoki ekinning turlarini) yetkazish, o‘stirish, yetishtirish.

Yevropada “madaniyat” deyilganda, dastlab insonning tabiatga ko'rsatadigan maqsadga muvofiq ta’siri, shuningdek, insonga ta’lim- tarbiya berish tushunilgan (lot. cultura - yerni ishlash, parvarishlash; tarbiya, rivojlanish, hunnatlash, ehtirom; ruschadagi “kultura” so‘zi ham shundan olingan).

XVIII asrdan e’tiboran kultura so‘zi bilan insonning faoliyati, uning aniq bir maqsadga yo‘nalgan fikrlashi tufayli yuzaga kelgan barcha narsalar tushunila boshlangan. Biroq mazkur so‘z dastlab “insonni tabiatga ta’siri, inson manfaatlari yo`lida tabiatni o‘zgartirish, ya’ni yerni ishlash” ma’nosida qo‘llanilgan. Kultura - ijtimoiy-gumanitar bilishning fundamental tushunchalaridan biri sanaladi. Mazkur so‘z XVIII asrning ikkinchi yarmi (“Ma’rifat asri”)dan boshlab ilmiy termin sifatida iste’molga kirgan. Madaniyat faqat mavjud me’yor va urf-odatlarga rioya qilish qobiliyatini rivoj lantirishni emas, balki ularga rioya qilish istagini rag`batlantirishni ham o ‘z ichiga olgan.

Demak, madaniyat biologik mahsulot emas, balki ijtimoiy mahsulotdir. Ilmiy adabiyotlarda madaniyatni moddiy va ma’naviy madaniyatga bo‘lish rasm bo‘lgan. Madaniyatni moddiy va ma’naviyga bo‘lish inson faoliyatining ikki asosiy sohasi, ya’ni moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liqdir. Moddiy madaniyat moddiy faoliyatning barcha sohalarini va natijalarini o‘z ichiga oladi. Moddiy madaniyatning muhim elementlari ishlab chiqarish, transport, aloqa vositalaridir. Moddiy madaniyatga uy-joy, kiyim-bosh, uy-ro‘zg‘or buyumlari, iste’mol vositalari deb ataladigan hodisalar ham kiradi. Bularsiz ma’lum bir xalq madaniyati, uning tarixiy taraqqiyotning turli bosqichlaridagi o‘ziga xosliklari haqida to‘g‘ri fikr yuritish mumkin emas.

Iste’mol vositalarini o‘rganish ijtimoiy rivojlanishning ma’lum bir bosqichida turgan inson nimalarni iste’mol qilayotganligi to‘g‘risidagina emas, balki qanday iste’mol qilishi, uning ehtiyojlari qanchalik boy va taraqqiy etganligihaqida ham ma’lumot beradi. Albatta, moddiy madaniyatni faqat ishlab chiqarish va iste’mol vositalariga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas. Chunki moddiy madaniyat yuqoridagi vositalarni yaratish va foydalanish sohasidagi faoliyat usulini ifodalash uchun ham xizmat qiladi. Aynan shunday faoliyat jarayonida insonning bilimi, tajribasi, kasb malakasi moddiy madaniyatning tarkibiy qismiga aylanadigan jismiy ko‘rinishga kiradi.

Ma’naviy madaniyat esa ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish, ijtimoiy ong shakllarini yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatning barcha sohalarini qamrab oladi. Ma’naviy madaniyat namoyon bo‘lishining turli shakllari: har xil tasavvurlar va g‘oyalar, nazariyalar va ta’limotlar, ilmiy bilimlar va san’at asarlari, axloqiy va huquqiy me’yorlar, falsafiy, siyosiy qarashlar, mifologiya,din kabilar ana shunday faoliyat natijasidir. Bularning barchasi o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi, balki tarixiy taraqqiyotning ma’lum bosqichida turgan va o‘zaro munosabatlarga kirishgan kishilar tomonidan yaratiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ma’naviy madaniyat ma’naviy faoliyat natijasi sifatida kelib chiqayotgan hodisalarnigina emas, balki ularning yaratilishi jarayonida kishilar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlarni ifodalash uchun ham xizmat qiladi.

Moddiy va ma’naviy madaniyatga mansub ash’yolar, hodisalarning turli maqsadlarga xizmat qilishi, demakki, ularning vazifalari, funksiyalaridagi farqlar yuqoridagi misollardan ham ko‘rinib turibdi. Lekin bu farqlar nisbiy bo‘lib, ularni aslo mutlaqlashtirib bo‘lmaydi. Birinchidan, unisi ham, bunisi ham madaniyat ekanligini unutmaslik kerak. Ikkinchidan, inson faoliyatining mahsuli bo‘lgan ko‘pgina hodisalar

ham aqliy, ma’naviy, ham jismoniy mehnatning natijasi sifatida yuzaga keladi.

Boshqacha aytganda, moddiy madaniyat insonning ma’lum bir g‘oyalari, bilimlari, maqsadlarining namoyon bo‘lishidir. Ayni paytda, har qanday ma’naviy madaniyat mahsuli ham obyektivlashuvi, o‘zining moddiy ifodasini (yozuv, nutq, rasm, haykal kabilarda) topmog‘i lozim. Bunday obyektivlashuv jismoniy harakatni, kuch-quvvatni talab qiladi. Ba’zi hollarda, masalan, haykaltaroshlik san’atidagi kabi, bunday jismoniy harakat anchayin katta o‘rin tutishi mumkin. Har bir avlod madaniy rivojlanishni bo‘sh joydan emas, balki ajdodlari yaratgan qadriyatlarni o‘zlashtirishdan boshlaydi. Boshqa tomondan, bu o‘zlashtirish o‘ziga xos bir «xomashyo», yangi qadriyatlar yaratish, madaniyatni yangi bosqichga ko‘tarish yo‘lida tayanch vazifasini o‘taydi. Agar mana shu ikki jarayon bo‘lmas ekan, madaniyatning rivojlanishi haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas. Ikki jarayon — eskilik bilan yangilik o‘rtasidagi obyektiv zaruriy bog‘liqlik vorislik deb ataladi.

1.4 LINGVOKULTUROLOGIYA TILNING MADANIY FENOMENI SIFATIDA

XX asrning 90 – yillarida tilshunoslik bilan ma’daniyatshunoslik orasida yangi fan sohasi, lingvokulturologiya (lingvomadani-yatshunoslik) paydo bo’ldi. U tilshunoslikning mustaqil yo’nalishi sifatida tan olindi.³ Lingvokulturologiyaning shakllanishi haqida deyarli barcha tadqiqotchilar ushbu nazaryaning ildizi V. fon Gumboldtga borib taqalishini ta’kidlaydilar.

Lingvokulturologiya sohasida jiddiy tadqiqotlar yaratgan V.A. Maslova ushbu sohaning rivojini 3 bosqichga ajratadi:

1) fan shakllanishiga turtki bo’lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi (V. Fon Gumboldt, E.Benvnist, L.Vaysgerber, A.A. Potebnya, E.Sepir) kabi tilshunoslarning ishlari );

2) lingvokulturologiyaning alohida soha sifatida ajratilishi;

3) lingvokulturologiyaning rivojlanish bosqichi;

XXI asr boshiga kelib lingvokulturologiya dunyo tilshunosligidagi yetakchi yo’nalishlardan biriga aylanib ulgurdi. Lingvokulturologiya tilni madaniy fenomeni sifatida o’rganuvchi fan bo’lib, o’zaro aloqadorlikda bo’lgan til va madaniyat uning predmetini tashkil etadi. Jumladan, V.N. Teliya bu haqida shunday yozadi: “Lingvokulturologiya inson omiliga, aniqrog’i insondagi madaniy omilni tadqiq etuvchi fandir. Bu esa shuni bildiradiki, lingvokulturologiya markazi madaniyat fenomeni bo’lgan inson to’g’risidagi antropologik paradigmaga xos bo’lgan yutuqlar majmuasidir”.

V.V.Vorobyev “lingvokulturologiya – sintezlovchi toifadagi kompleks ilm sohasi bo’lib, u madaniyat va til o’rtasidagi o’zaro aloqalar va ta’sirlashuvlarni o’rganadi. Bu jarayonni yagona lisoniy va nolisoniy (madaniy) mazmunga ega birliklarning yaxlit tarkibi sifatida mazkur jarayonni zamonaviy nufuzli madaniy ustuvorliklarga (umuminsoniy me’yorlar va qadryatlar) qaratilgan tizimli metodlar yordamida aks ettiradi”, - deb ko’rsatadi. Ushbu tushunchalarning o’zaro farqli jihatlarini professor O’. Yusupov quydagicha izohlaydi. “Lingvokulturema - o’z semantikasida (ma’nosida) madaniyatning biror bo’lagini aks ettiruvchi til yoki nutq birligi.

Lingvokulturemalarga madaniyatning biror bo’lagini aks ettiruvchi so’zlar, frazeologik birliklar, so’z birikmalari, gaplar, paremiyalar, murakkab sintaktik butunliklar, matnlar va hokazolar kiradi. Lingvokulturema mazmun va ifoda planiga ega, ifoda plani yuqorida ko’rsatilgan birliklar, mazmun planini esa o’sha birliklarning semantikasi tashkil qiladi. Demak, lingvokulturema kontseptdan o’zining mazmun va ifoda planiga ega bo’lishi bilan farq qiladi, lingvokulturologiya uchun xalq madaniyatini lisoniy ko’rinishda namoyon etish asosiy vazifa hisoblanadi. Uningcha, “lingvokulturema” tushunchasi qiyosiy tilshunoslik uchun foydali, “zero til – madaniy fakt, biz meros qilib oladigan madaniyatning tarkibiy qismi va ayni paytda qurol hamdir. Xalq madaniyati til orqali verballashadi, aynan til madaniyatining tayanch, asosiy tushunchalarini harakatga keltiradi va ularni belgilar ko’rinishida, ya’ni so’zlar vositasida ifoda etadi”.

Agar madaniyatshunoslik insonning tabiat, jamiyat, san’at, tarix va boshqa ijtimoiy va madaniy borliq sohalarida o’z-o’zini anglash xususiyatini o’rgansa, tilshunoslik tilda dunyo lisoniy manzarasining mental modellari sifatida aks etuvchi dunyoqarashni o’rganadi. Lingvokulturologiyaning asosiy tadqiqot predmeti esa doimiy o’zaro ta’sirlashish holatida bo’lgan ham til, ham madaniyat hisoblanadi.

“Madaniyat” lotincha “Colere” so’zidan olingan bo’lib, “ishlov berish, tarbiyalash, rivojlanish, hurmat qilish, ibodat” ma’nolarini anglatadi. XVIII asrdan boshlab “madaniyat” atamasi inson faoliyatining mahsuli bo’lgan barcha narsalarga nisbat an qo’llanila boshlagan. Bu ma’nolarning barchasi “madaniyat” so’zining qo’llanilishida saqlanib qolgan, ammo aslida bu so’z “insonning tabiatiga maqsadli ta’siri, tabiatning inson manfaatlari uchun o’zgartirilishi , ya’ni yerga ishlov berilishi” (qishloq xo’jalik madanyati) degan ma’noni anglatgan. Keyinchalik “madaniyat” atamasi bilimdon, marifatli, yuksak tarbiyali insonlarni tariflashda ham ishlatila boshlagan. Hozirga kelib “madaniyat” atamasining fan va amaliyotning turli sohalarida 500 dan ortiq variantda ishlatilishi ma’lum.

Mualliflarning madaniyatga bergan ta’riflari umumlashtirilsa, madaniyatga butun tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomononidan yaratilgan va yaratilayotgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklar yig’indisi” deb ta’rif berish mumkin. Shunga asosan madaniyatning ikki turi farqlanadi: 1) moddiy madaniyat; 2) ma’naviy madaniyat; Moddiy madaniyat inson faoliyati tufayli yaratilgan “ikkinchi tabiat”, ya’ni ishlab chiqarilish vositalari, mehnat qurollari, mehnat ko’nikmalari, shuningdek, ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan hayot uchun hizmat qiladigan barcha boyliklarni anglatadi. Ma’naviy madaniyatning qamrovi behad keng bo’lib, u ijtimoiy ongning barcha shakllari, ya’ni falsafiy, ilmiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy qarashlar, maorif, ta’lim-tarbiya, maktab, o’rta va oliy ta’lim, fan, madaniyat muassasalari, ommaviy axborot vositalari, san’at, xalq ma’naviy ijodiyotning barcha turlarini qamrab oladi. Moddiy va ma’naviy madaniyat bir biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, biri ikkinchisini to’ldiradi. Masalan, moddiy boylikning biror turini inson aql-zakovatisiz, tafakkurisiz, aqliy mehnatisiz yaratib va takomillashtirib bo’lmaydi. Demak, moddiy madaniyatni barpo etish zamirida ma’naviy madaniyat ham yotadi. Har qanday moddiy va ma’naviy madaniyat durdonalari inson aqliy va jismoniy mehnati sintezi asosida yuzaga keladi. Ma’naviy ma’daniyat voqealikni badiiy aks ettirish va o’zlashtirish vositasidir. Moddiy madaniyat dunyo va insonlarning moddiy hayot sharoitlari bilan, ma’naviy madaniyat esa urf-odat, rasm-rusm, an’ana, marosim va milliy qadriyatlar bilan chambarchars bog’liqdir.

Madaniyat qanchalik chuqur va tafsilotlari bilan o’rganilsa, uning inson fikrlashi bilan bog’liq ekanligi yakdil seziladi. Shunday ekan, inson ko’z o’ngida aks etgan voqea-hodisalarni madanyati orqali ongiga singdirishga hamisha intiladi. Ma’lumki, insonlar ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda yashaydilar, u yoki bu milliy tilda so’zlashadilar va ular muayyan milliy ma’naviyat va madaniyatga ega. Milliy ma’naviyat, uni ro’yobga chiqishida muhim o’rin tutadigan til madaniyati va nutq ma’naviyatining o’ziga xos xususiyatlari insonlarning lisoniy kognitiv faoliyatida o’z aksini topadi. Masalan, stol ustidagi biror narsani yerga tushib ketishidagi emotsional holatni ingliz ayoli “Oaps”, nemis ayoli “Mein Got!”, rus ayoli “Боже мой!”, o’zbek ayoli esa “Voy, o’lay” tarzlarida ifodalaydi. Turli millatlarga mansub bo’lgan ayollar til madaniyati va nutq ma’naviyatini qiyosiy tahlil qilish imkonini beruvchi ushbu misoldan ko’rinib turganidek, to’satdan sodir bo’lgan his – hayajonni ifodalashda hech qanday lug’aviy ma’noga ega bo’lmagan “Oaps!” undov so’zidan, nemis va rus ayollari o’z ajdodlarining til madaniyati va nutq ma’naviyatiga amal qilgan holda Allohni rozi qiladigan “Mein Got”, “Боже мой” so’zlaridan foydalanadilar.⁴ O’zbek ayoli esa bunday holda salbiy ma’noga ega bo’lgan “Voy, o’lay!” so’zlarini ishlatadi.

Insonning hayot kechirishida kerakli predmetlar hamda yuzaga keladigan voqea-hodisalarni madaniyat vositasi deb fikr yuritsa ham bo’ladi. Masalan, quyoshni yoki oyni madaniyatga kiritish bir tomomdan mumkin emasdek ko’rinadi. Ammo barcha xalqlar madaniyatida ushbu tushunchalarning mavjud ekanligi ma’lum. Lekin ba’zi salqin ob-havo sharoitida yashovchi Yevropa xalqlari (slavyanlar va germanlar) quyoshni issiqlik, ardoqlash va iltifot belgilari sifatida ijobiy baholaydi. Arab davlatlari madaniyatida esa quyosh yoz paytida ularni qiyin ahvolga soluvchi jazirama haroratga tenglashtirib, salbiy baholanadi. Demak, quyoshni faqat tabiat hodisasi emas, balki madaniyat mahsuli sifatida tushunsa bo’ladi.

Janubda yashovchi xalqlar madaniyatida oy alohida e’tirof bilan tilga olinadi. Ruslar ongida u qorong’ilik, oxirat bilan bog’lanib, ba’zida hayot- va momot bilan (жить «под луной», » в подлунном мире» - hammaning hayoti birdek sharoitda kechadi) tasavvur qilinsa, oy nuri boshqa slavyanlarda homilador hamda norasidalar uchun havfli, ziyon keltiradigan hodisaga taqqoslanadi. Vetnamliklarda esa boshqa janubiy Osiyo xalqlaridagi kabi oyga munosabat tomoman boshqacha, ya’ni ular oy kalendari bo’yicha yashashadi, maxsus nishonlanadigan Oy bayrami bolalarning sevimli bayrami hisoblanadi. Go’zal, nozik va beg’ubor yosh qizlar oyga o’xshatiladi, sevishganlar oy yorug’ida guringlashib, unga bag’ishlab she’rlar to’qishadi va qo’shiqlar aytishadi. Shuning uchun Vetnam xalqi hayotidagi barcha ezguliklarni oy orqali tasavvur etadilar.

Shu kabi oyga munosabat - o’zbek xalqiga ham mansub ekanligini alohida ta’kidlash lozim. Chunki o’zbeklarda oy quyoshdan nur olib, yog’du soluvchi samoviy jismgina emas (“oyni etak bilan yopib bo’lmaydi” - maqol), balki “go’zal, chiroyli yuz” ( oy yuzini qora chimmat zulmidan qutiltirg’il. “juda go’zal, juda ham chiroyli”) (“Oy desa oyga, kun desa kunga o’xshaydi”), safarga ketayotgan kimsaga yaxshilik tilash (“Oy borib omon qayt”) ma’nolarida ishlatiladi.⁵ Shuni aytib o’tish joizki, rus xalqida ham “лицо как луна” iborasi go’zalikka tan berishni anglatadi .

Bunga o’xshagan misollarni boshqa xalqlar madaniyatida ham uchratish mumkin. Turli xalqlar madaniyatida mavjud yuqorida keltirilgan o’ziga xos alohidaliklarning tilda aks etishini o’rganish lingvokulturologiyaning asosiy vazifalaridan biridir.

Hozirgi vaqtda lingvokulturologiya jahon, xususan, rus, o’zbek tilshunosligida eng rivojlangan yo’nalishlardan biri bo’lib, bu borada bir qancha o’quv qo’llanmalar yaratilgan. Tilshunoslarning e’tirof etilishicha, ularning orasida eng mashhuri V.A. Maslova tomonidan yaratilgan o'quv qo'llanma hisoblanadi. Mazkur o’quv qo’llanmada lingvokulturoligiya sohasining metodlari, obyekti va predmeti, yo’nalishlari yoritib berilgan, muayyan til birligini lingvokulturologik tahlil qilish namunalari ko’rsatilgan.

Lingvokulturologik yondashuvdagi tadqiqotlar o’zbek tilshunosligida oxirgi o’n yilliklarda paydo bo’la boshladi. Professor N. Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi va yo’llarini izlab…” nomli maloqasida lingvokulturologiya, umuman, antropotsentrik paradigmaning mohiyati va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib beriladi. Ushbu maqolani o’zbek tilshunosligida lingvokulturologiya haqida jiddiy mulohazalar bayon qilingan birinchi asar sifatida baholash mumkin. Maqolada lingvokulturologik nazariyaning shakllanishi uchun hizmat qilgan omillar, undagi asosiy tushunchalar, ularning talqinidagi har xilliklar haqida juda asosli mulohazalar aytilgan.

Xulosa qilib aytganda, XIX asrda V.Gumboltdning til va tafakkur munosabatlarini o’rganishda millat madaniyatiga asosiy e’tibor berilishi lozimligi haqidagi mulohazalari XX asrning 90-yillarida qator tilshunoslar tomonidan yangi fan lingvokulturologiyaning yuzaga kelishiga sabab bo’lib, ushbu fan hozirgi zamon tilshunosligida o’ta tez sur’atlarda rivojlanib, umumiy tilshunoslikdan alohida o’rin egalladi.

2.1 MADANIYAT VA INSON

Madaniyat inson faoliyatidan va jamiyatdan tashqarida mavjud bo`lmaydi. Aynan insonning faoliyati borliqning yangi to'rtinchi shakli bo`lgan madaniyatni vujudga keltirdi (M. S. Kagan).

Ma`lumki, borliqning uchta shakli: “tabiat - jamiyat - inson” mavjud. Madaniyat - inson faoliyatlari dunyosi, ya’ni artefaktlar dunyosi (lot. arte - sun’iy va factus - yaratilgan), u insonning jamiyat qonunlariga ko‘ra tabiatni o‘zgartirishidir. A.Ya.Gurevich va boshqa tadqiqotchilar tomonidan ushbu sun'iy muhit ba’zan “ikkinchi tabiat”, deb nomlanadi. Taniqli faylasuf M. Xaydeggerning yozishicha: “...insonning faoliyati madaniyat sifatida tushuniladi va uni tashkil etadi. Madaniyat yuksak qadriyatlami inson qadr-qimmatini madaniylashuv yodi bilan amalga oshishidir”.

Biroq madaniyat artefaktlarlarning shunchaki y ig`indisi, ya’ni inson qo`li bilan yaratilgan moddiyat bodmay, balki inson o‘z faoliyatining mahsuliga va faoliyatiga qo`shadigan fikrlar dunyosidir. Yangi fikrlarni yaratishning o‘zi ma’naviy madaniyat (san’at, din, ilm)dagi faoliyatning fikriga aylanadi. Fikrlar dunyosi cheksiz bodib, u inson fikrlari mahsulotlarining dunyosi, inson aqlining saltanatidir. Modomiki, madaniyat inson faoliyatiga bogdiq ekan, uning tuzilishi inson faoliyatining tuzilishi bilan aniqlanishi lozim.

Insoniyat biologik jihatdan bir turga mansub, lekin ijtimoiy jamoa sifatida bir tur bo`lolmaydi. Insonlarning turli hamjamiyatlari o‘ziga xos hayot faoliyati usullari va shakllarini ishlab chiqqan, bir-biridan farq qiladigan tabiiy va tarixiy sharoitlarda yashaydi. Hamjamiyatlarning o'zaro ta’siri jarayonida mazkur usul va shakllar bir-biridan o'zlashtiriladi. Masalan, balet qayerdan kelgan? Fransiyadan. Yoki teatr qayerdan kelgan? G‘arbdan.

Madaniyatlar “umumiy” bo`lmaydi, har qanday madaniyat muayyan hamjamiyat, xalqning ijtimoiy amaliyotidagi o‘ziga xos usullarini birlashtiradi. Masalan, o‘zbek madaniyati uzoq yillik tarixga ega bodishiga qaramay, u 0 ‘rta Osiyo madaniyatiga aylanmagan. Milliy madaniyat boshqa milliy madaniyatlar bilan muloqotga kirishadi va ona madaniyatning e’tiboridan chetda qolgan jihatlar o'rtaga chiqadi. Gap shundaki, aksariyat kishilar o'zlarining dunyoni tushunishlari, hayot tarzlari va yashash yoTlarini to4g4ri deb hisoblashadi. O`zlari tanish bo`lgan qadriyatlarni hammabop va barcha uchun tushunarli deb o`ylashadi. Qachonki boshqa madaniyat vakillari bilan to'qnashganlarida o'zlari to`g`ri, deb hisoblab kelgan qoliplar ish bermaganida muvaffaqiyatsizlik sababi va bu muvaffaqiyatsizlikni bartaraf etish yo`llari haqida o `ylay boshlashadi.

2.2 MADANIYATNING MADANIYATSHUNOSLIKDA TUTGAN O`RNI

1960-yillarda madaniyat haqidagi mustaqil fan sifatida madaniyatshunoslik (kulturologiya) shakllandi. U falsafa, tarix, antropologiya, sotsiologiya, psixologiya, etnologiya, etnografiya, tilshunoslik, san’atshunoslik, semiotika, informatika singari fanlar kesishgan nuqtada vujudga keldi. Hozirgi kunda madaniyatshunos olimlar tomonidan madaniyatni tushunish va aniqlashdagi qator nuqtayi nazarlar ajratilgan. Ulardan ayrimlarini quyida ko‘rib chiqamiz.

1. Tasviriy nuqtayi nazarda madaniyatning alohida elementlari - urf- odatlar, faoliyatlar, qadriyatlar, ideallarning turlari va h.k.ga e ’tibor qaratiladi. Mazkur nuqtayi nazarga ko'ra, “madaniyat bizning hayotimizni hayvonsifat ajdodlarimizning hayotidan ajratadigan yutuqlar va institutlar majmuyi” sifatida belgilanadi. U ikki maqsadga: insonlarni tabiatdan himoya qilish va insonlarning o ‘zaro munosabatlarini tartibga solishga xizmat qiladi (Z. Freyd). Madaniyatning paydo bo‘lishi xususidagi ro'yxatning to'liq berilmagani mazkur nuqtayi nazarning kamchiligi hisoblanadi.

2. Qadriyat nuqtayi nazarida madaniyat insonlar tomonidan yaratilgan ma’naviy va moddiy boyliklaming majmuyi sifatida talqin qilinadi. Obyekt qimmatga ega bo‘lishi uchun inson unda qadrli xususiyatlar mavjudligini anglashi kerak. Obyektlar qimmatliligini belgilash qobiliyati inson ongida qadriyatlar haqidagi tasavvurlami paydo bodishi bilan bogiiq bo'ladi. Biroq tasavvur ham muhim hisoblanadi, chunki uning yordamida yaratiladigan mukammal namunalar va ideallar mavjud obyektlar bilan qiyoslanadi. M. Xaydegger (M. Vebyer, G.Fransev, N.Chavchavadze)ga ko‘ra, madaniyat yuksak qadriyatlarni inson qadr- qimmatini madaniylashuv yo‘li bilan amalga oshishidir. Ushbu nuqtayi nazarning kamchiligi unda madaniyat tushunchasining toraytirilishidir. Chunonchi, unga insonning turli faoliyatlari emas, balki faqat qadriyatlargina kiritiladi.

3. Faoliyat nuqtayi nazaridamadaniyatga faoliyatning alohida turiya’ni inson ehtiyojlarini qondirishga xos bo'lgan usul sifatida qaraladi.

4. Funksionistik nuqtayi nazarda madaniyat jamiyatdagi informatsion, moslashuv, kommunikativ, normativ, baholash, integrativ, ijtimoiylashuv va boshqa funksiyalar vositasida tavsiflanadi.

5. Germenevtik nuqtayi nazarda madaniyatga ko'plab matnlarga qaralgandek munosabatda bo‘linadi. Ular uchun madaniyat - matnlar majmuyi, aniqrog4i, matnlar majmuyini yaratuvchi mexanizm sanaladi (Yu.M.Lotman). Matnlar - madaniyatning joni va qoni. Bu nuqtayi nazarning kamchiligi matnni bir xil tushunib bodmaslikdir.

6. Me'yoriy nuqtayi nazarda madaniyatga insonlar hayotini belgilovchi, dasturlovchi me’yorlar va qoidalar yig'indisi sifatida qaraladi (V. N. Sagatovskiy).

7. Ma’naviy nuqtayi nazar tarafdorlari madaniyatni jamiyatning ma’naviy hayoti, ma’naviy ijodning g'oyalari va mahsulotlari sifatida izohlashadi. Jamiyatning ma’naviy hayoti madaniyatdir (L. Kertman).

Mazkur nuqtayi nazarning kamchiligi unda madaniyat tushunchasining toraytirilishidir. Bu o4rinda moddiy madaniyatning ham mavjudligini unutmaslik kerak.

8. Dialogik nuqtayi nazarda madaniyat - “madaniyat dialogi” (V. Bibler) subyektlarning muloqot qilish shakli sifatida talqin qilinadi. Muayyan xalqlar, millatlar tarafidan yaratilgan etnik va milliy madaniyatlar ajratiladi. Milliy madaniyatlar ham o`z navbatida submadaniyatlarga, ya’ni ijtimoiy qatlam va guruhlarning madaniyatlariga bo4linadi. Shuningdek, turli xalqlami birlashtiradigan, masalan, xristianlaming madaniyati singari metamadaniyat ham mavjud. Mazkur madaniyatlaming barchasi bir-biri bilan o‘zaro muloqotga kirishadi. Milliy madaniyat qanchalik ko‘p rivojlangan bo4 Isa, u boshqa madaniyatlar bilan shunchalik ko4p aloqaga kirishadi.

9. Informatsion nuqtayi nazardamadaniyat xabami yaratish, saqlash, tarqatish va undan foydalanish hamda jamiyat tomonidan qo4llaniladigan belgilar tizimi sifatida tasavvur qilinadi (Yu.M.Lotman). Uni mashina tili, xotira va informats iyani qayta ishlash dasturi bilan ta’minlangan kompyuterga o'xshatish mumkin. Madaniyatda ham ijtimoiy xotira va inson muomalasining dasturi bo4lgan tillar mavjud. Xullas, madaniyat jamiyatni informatsiya bilan ta’minlash bo4lib, u belgilar tizimi yordamida jamiyatda yig4iladigan ijtimoiy informatsiyadir.

10. Ramziy nuqtayi nazar o`zining e’tiborini madaniyatda ramzlaming qo‘llanilishiga qaratadi. Madaniyat - “ramziy borliq” (Yu.M.Lotman). Uning ba’zi unsurlari maxsus etnik ma’no kasb etadi, xalqlaming ramziga aylanadi: non, choy, palov o4zbeklar uchun; shchi,kashaf samovar, sarafan ruslar uchun; guruchli pirog koreyslar uchun; spagettiitalyanlar uchun; pivo va kolbasanemislar uchun va h.k.

Yuqorida ko`rib chiqilgan nuqtayi nazarlaming barchasi ratsional mazmunga ega bo`lib, ularning har biri madaniyat”ga xos bo4lgan qaysidir xususiyatlami ifodalagan. Biroq ulardan qaysi biri ko'proq ahamiyatli? Bu o4rinda tadqiqotchining nuqtayi nazari, ya’ni uning madaniyatni qanday tushunishi muhim rol o'ynaydi.

Madaniyatga mehnat faoliyatining usullari, axloq-odob, urf-odatlar, rasm-rusumlar, muloqot xususiyatlari, dunyoni ko4rish, tushunish vayaratish usullari kiradi. Masalan, daraxtda osilib turgan barg tabiatning bir qismi, gerbariydagi barg esa madaniyatning bir qismi; yo4l ustida yotgan toshning o 4zi madaniyat emas, biroq u ajdodlarimizning qabrlariga qo`yilganda madaniyatga aylanadi. Shunday qilib, madaniyat muayyan xalqqa xos bo4lgan borliqdagi hayot va faoliyat, shuningdek, insonlar orasidagi o`zaro munosabat (urf-odatlar, rasm-rusumlar, muloqot xususiyatlari) va dunyoni ko4rish, tushunish va yaratish usullaridir.

“Madaniyat” tushunchasini belgilashning qiyiniigi uning muhim xususiyatlari bo`lgan murakkabligi va ko‘pqirraligidan tashqari, uning qarama-qarshilik (antinomiya) xususiyati bilan ham tavsiflanadi. Madaniyatda antinomiya deganda ikki qarama-qarshilikning birligi, lekin bir xilda yaxshi asoslangan hukm tushuniladi. Masalan, madaniyatda ishtirok etish shaxsning ijtimoiylashuvida yordam beradi, ayni paytda uning individuallashuviga zamin yaratadi, ya’ni shaxsning noyob qobiliyatlarining ochilishiga va tan olinishiga yordam beradi. So‘ngra madaniyat ma’lum darajada jamiyatga bog‘liq bo`lmaydi, ammo u jamiyat tashqarisida mavjud emas, u faqat jamiyatda yaratiladi. Umuman olganda, madaniyat kishining fazilatlarini oshiradi, jamiyatga ijobiy ta’sir qiladi.

Biroq ayrim hollarda u salbiy ta’sir qilishi ham mumkin. Madaniyat an’analami saqlash jarayoni sifatida mavjud boMishi bilan birga, u yangi shakllarning vujudga kelishi va o‘zgarishlar ta’sirida bu an’analami buzishi ham mumkin.

Madaniyat tahlilining murakkablashuviga bu tushunchaga berilgan ta’riflaming turli-tumanligi bilan birga, aksariyat tadqiqotchilaming (madaniyatshunos, antropolog, faylasuf, etnograf va h.k.) unga qayta-qayta murojaat qilishlari, mazkur mohiyat haqidagi qarashlarini 0 ‘zgartirishlari ham sabab boMadi. Binobarin, yuqorida keltirilgan ta’riflardan tashqari Yu.M.Lotman madaniyatni shunday izohlaydi: “madaniyat - murakkab semiotik tizim, uning funksiyasi - xotira, uning asosiy xususiyati - bilimlarning to‘planishi”2. “Madaniyat bir paytda yashovchi va muayyan ijtimoiy tashkilotlar bilan bogMangan qandaydir jamoa, guruhlar uchun umumiy bo‘lgan bir narsa. Madaniyat kishilar o‘rtasidagi muloqot shaklidir”.

Madaniyatga turfa qarashlar nuqtayi nazaridan o'rganish har doim farqli natijalarga olib keladi: psixologik faoliyat nuqtayi nazaridan yondashish o‘ziga xos natija bersa, sotsiologik nuqtayi nazardanyondashish boshqa bir natijani beradi. Madaniyatning turli qirralarini chegaralsh bilangina bu hodisa haqida u yoki bu tasavvurga ega bo‘lish mumkin.

Aytilgan fikrlardan kelib chiqqan holda, madaniyatni shunday belgilash mumkin: madaniyat - me’yorlar, qadriyatlar, idealiar, namunalaming yoM-yoTiqlari va ko‘rsatmalari tizimiga asoslangan subyektlar faoliyatining barcha shakllari majmuyi, u boshqa madaniyatlar bilan o`zaro aloqada yashaydigan jamoaning meros qilib olgan xotirasi. Madaniyat me’yori irsiy meros qilib olinmaydi, balki o`rganish orqali o‘zlashtirib boriladi. Shuning uchun milliy madaniyatni egallash katta aqliy va irodaviy kuch talab qiladi.

XULOSA

Shunday qilib, madaniyatshunoslik madaniyatning mohiyat-mazmuni, shakllari, o‘zgarishlari va rivojlanishi, insoniyat ma’naviyatining o‘ziga xosligi, madaniyatning falsafiy-tarixiy tahlili, madaniy jarayonlar va ma’naviy oqimlar taraqqiyoti qonunlarini o‘rganish bilan shug‘ullanadi.

Madaniyat qanchalik chuqur va tafsilotlari bilan o’rganilsa, uning inson fikrlashi bilan bog’liq ekanligi yakdil seziladi. Shunday ekan, inson ko’z o’ngida aks etgan voqea-hodisalarni madanyati orqali ongiga singdirishga hamisha intiladi. Ma’lumki, insonlar ma’lum bir ijtimoiy-iqtisodiy tuzumda yashaydilar, u yoki bu milliy tilda so’zlashadilar va ular muayyan milliy ma’naviyat va madaniyatga ega. Milliy ma’naviyat, uni ro’yobga chiqishida muhim o’rin tutadigan til madaniyati va nutq ma’naviyatining o’ziga xos xususiyatlari insonlarning lisoniy kognitiv faoliyatida o’z aksini topadi.

Ijtimoiy-falsafiy tafakkurning keyingi bosqichlarida madaniyatni deyarli barcha xalqlarda, garchi turli shakllarda bo‘lsa-da, mohiyat e’tibori bilan aynan ma’naviy faoliyat sohasi sifatida tushunish ustuvor bo‘lib keldi. Faqat XIX asr o‘rtalaridagina madaniyat tushunchasi kengroq ma’noda, ya’ni inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan barcha narsalarga nisbatan ishlatila boshlandi. Bunday holatda madaniyat tushunchasi inson tomonidan yaratilgan, bokira tabiat ustiga qurilgan «ikkinchi tabiat» ma’nosini kasb etadi. Ayni paytda, ushbu qarash madaniyatni inson faoliyatining ma’lum bir sohasi bilan bog‘lab qo‘yish kerak emas, chunki inson, uning faoliyati, insonlararo munosabat bor joyda madaniyat ham mavjud, degan xulosani keltirib chiqaradi.