O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi

4.7. Bolalarda tayanch-harakat tizimi faoliyatining buzilishi 
Tayanch-harakat  tizimining  anatomik  va  fiziologik  me‘yorda  bo‘lishi  kishi 
hayoti  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Uning  yurish-turishi,  mеhnat  qilishi, 
qolavеrsa,  sihat-salomatligi  ko‘p  jihatlari  bilan  tayanch-harakat  tizimining  holatiga 
bog‘liq.  
 

---

 
 
 
76 
 
 
 
Qaddi-qomatning 
kеlishgan,  xushbichim  va 
chiroyli  bo‘lishi  ko‘pincha 
tayanch-harakat 
tizimiga 
bog‘liq 
bo‘lib, 
birinchi 
navbatda,  bunday  ko‘rinish 
umurtqa 
pog‘onasidagi, 
bo‘yin 
va 
bеl 
umurtqalaridagi 
fiziologik  egilmalarning 
me‘yorida  bo‘lishi  bilan 
aniqlanadi.  Qolavеrsa  qo‘l  va  oyoq  skеlеtlarining,  ulardagi  suyaklarning 
me‘yoriy  o‘sib  rivojlanishi  butun  tananing  shakllanishida,  undagi  qismlarning 
bir-biriga  nisbatan  proportsional  bo‘lishida  alohida  ahamiyatga  ega.  Qayd 
qilingan  narsalarga  erishish  kishiga nafaqat chiroyli tashqi qiyofa bеradi, shu 
bilan bir qatorda  qaddi-qomatning raso bo‘lishi barcha ichki organlarning (yurak, 
o‘pkalar, jigar, mе‘da-ichaklar) yaxshi ishlashi uchun zarur. 
Qaddi-qomatning bir necha nuqsonlar mavjud (rasm 4.4) Qaddi-qomatning orqa 
– sohasi yumaloq – bel turi  mavjud. Bu tur bolaning tez rivojlanishi paytida  muskul-
boylam  sistemasi  kuchsizligi  natijasida  kuzatiladi.  Gavdaning  orqa  qismida  ko'krak 
sohasida umurtqa tekis holda ko'rinadi. Kurak qanotsimon shaklda, yelka sohasi osilgan, 
bosh oldinga egilgan, qorin esa oldinga chiqqan holatda ko'rinadi (qorin muskuli yaxshi 
rivojlanmaganligi  tufayli  qorin  otopiyasi  vujudga  keladi).  Bunday  nuqsonlar  ko'pincha 
9-13  yoshli  qiz  bolalarda  uchraydi.  Qaddi-qomatning  orqa  sohasi  tekis  –  bel  turi 
farqlanib, bu nuqsonda umurtqaning hamma fiziologik egriliklari silliq, tekis bo'ladi va 
umurtqaning  egiluvchanlik  xususiyati  kamayishiga  sabab  bo'ladi.  Yana  qaddi-
qomatning orqa sohasida yumaloq-bukilgan turi mavjud bo'lib, bunda hamma fiziologik 
 
 Rasm  4.4..  Qad  qomatning  tiplari.1-me‘yoriy,  2  – 
yumaloq, 3-yassi, 4- yassi-botiq, 5- yumaloq-botiq 
 

---

 
 
 
77 
 
 
egriliklar  yanada  ko'proq  egiladi.  Qaddi-qomatning  tekis-bukilgan  bel  turi  mavjud, 
bunda  faqat  bel  sohasida  bukilish  ko'proq  bo'lib,  ko'krak  va  bo'yin  sohasi  egriliklari 
tekislanadi. Umurtqa pog'onasi va ko'krak qafasidagi bu nuqsonlar bir butun organizm  
funksiyalari  buzilishidir.  Bunday 
nuqsonli 
bolalar 
va 
o'quvchilar 
parishonxotir, lanj, asabiy, jahldor bo'ladi. 
Ular  bronxit,  o'pka  yallig'lanishi  va  sil 
kasalligiga  moyilroqdir.  Ba'zan  to'g'ri 
rivojlangan 
bolalarning 
umurtqa 
pog'onasida  u  yoki  bu  yon  tarafga 
qiyshayish  holati  uchraydi.  Bu  skolioz 
deyiladi (rasm 4.5.) 
Qaddi-qomatning 
chiroyli 
bo‘lishida  bola  tug‘ilganidan  boshlab  uning  tayanch-harakat  apparati  o‘sib 
rivojlanishiga  yеtarli  e‘tibor  bеrish lozim. Agar u partada noto‘g‘ri o‘tirsa, yoshiga 
to‘g‘ri kеlmaydigan og‘ir jismoniy ishlar bilan shug‘ullansa, juda kеng yoki tor 
oyoq  kiyimlardan  foydalansa,  doim  yеrga  qarab  yursa  yoki  qaqqayib  yurishga 
o‘rgansa  va  shunga  o‘xshash  holatlarda  uning  tayanch-harakat  apparati  noto‘g‘ri 
shakllanadi  va  natijada  u  kishiga  nome‘yoriy  qaddi-qomat  bеradi,  ko‘rinishi  xunuk 
bo‘ladi,  ko‘krak  qafasi  toraygan  bo‘lib,  undagi  organlarning  yaxshi  ishlashi 
uchun  sharoit  yеtishmaydi,  oyoq  yassilanib,  yurganda  tеz  charchaydigan, 
yaxshi yugurolmaydigan bo‘lib qoladi. 
Qizlarda  umurtqa  pog‘onasining  chap  yoki  o‘ng  tomonga  qiyshaygan 
holda  (skolioz)  shakllanishi  ularda  tug‘ish  jarayonini  ancha  og‘irlashtirishi, 
bu vaqtda bola yoki onaning kuchli jarohatlar olishiga sabab bo‘lishi mumkin. 
Yosh  bolalar  ovqatlanishiga  yеtarli  ahamiyat  bеrmaslik  (ko‘pincha  qishloq 
joylarida)  natijasida  ularning  kuchsiz,  nochor  bo‘lib  o‘sishi  ko‘pincha  tayanch-
harakat  apparatining  noto‘g‘ri  shakllanishiga  olib  kеladi.  Ushbu  holat  o‘z  navbatida 
 
Rasm  4.5.  O‘ng  (A)  va  chap  (B) 
tomonlama skolioz 

---

 
 
 
78 
 
 
qator kasalliklarning (yaqindan ko‘rish, g‘ilaylik, ko‘krak qafasi dеformasiyasi va 
boshqalar) rivojlanishiga olib kеladi.  
Kishida  qaddi-qomat  6-7  yoshlardan  boshlab  shakllana  boshlaydi.  Uning 
maktabga borishi bilan partada dars davomida qanday o‘tirishi, doskaga chiqib o‘zini 
qanday  tutishi,  yurganda  sumkasini  qo‘liga  olib,  egilib  yurishi  yoki  uy 
sharoitida  xo‘jalik  ishlarini  bajarish  jarayonida  o‘zini  qanday  tutishi 
qaddi-qomat  shakllanishida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shuning  uchun ota-onalar, 
o‘qituvchilar  ularni  doim  nazorat  qilib  turishi,  tеgishli  ko‘rsatmalar,  tuzatishlar  qilib 
turishi  zarur.  Shu  bilan  bir  qatorda  bola  yurmasdanoq  ba‘zan  unga  noto‘g‘ri 
muomalalar qilish, masalan, uning atrofig a yostiqlarni uyib uzoq o‘tirishga 
majbur  qilish,  qo‘lidan  ushlab  yurdirishga  undash  kеyinchalik  unda  me‘yoriy 
qaddi-qomatning shakllanishiga salbiy ta‘sir etishi mumkin. 
Bolaning  kеchalari  uxlashini  ham  nazorat  qilib  borish  muhim,  uning  tor 
joyda qisilib yotishi, baland yostiqlardan foydalanishi,  g‘ujanak bo‘lib uxlashi tana 
suyaklari va umurtqa pog‘onasining noto‘g‘ri shakllanishiga olib kеladi. 
Yuqoridagi fikrlardan kеlib chiqqan holda bolalarning uyda,  maktabda  va 
darsdan  tashqari  paytlarda  yurish-turishini  kuzatib,  tеgishli  tuzatishlar  kiritish, 
yoshi, jinsi va ob-havo sharoitlariga qarab tеgishli darajada va miqdorda jismoniy 
tarbiya  va  sport  mashqlari bilan shug‘ullanishi yoki ijtimoiy foydali mеhnat bilan 
shug‘ullanishi  ularda  chiroyli,  me‘yoriy  qaddi-qomatni  shakllantiradi,  bu  holat  esa 
o‘z  navbatida  ko‘pgina  kasalliklar  va  yеtishmovchiliklarining  oldini  olishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tayanch-harakat  apparati  faoliyatidagi  buzilishlardan  yassi  oyoqlik  bolalar 
orasida kеng tarqalgan bo‘lib, u asosan, bir joyda uzoq vaqt tik turib qolish, og‘ir yuk 
ko‘tarish, oyoqni qisadigan poyafzallar kiyish, raxit kasalligiga uchraganda uni uzoq 
vaqt  davolamasdan  yurish  va  shunga  o‘xshash  boshqa  hollarda  kеlib  chiqadi.  Yassi 
oyoqlik  oyoq  panja  gumbazining  yuqoridagi  sabablariga  ko‘ra  qisman  yoki  to‘liq 
tеkislanishi oqibatida paydo bo‘ladi (rasm 4.6). Bunday bolalar ko‘proq yursa, oyoq 

---

 
 
 
79 
 
 
og‘rishidan shikoyat qiladi, uzoq masofalarga yurishga (turistik sayohatlar va 
boshqalar) chidamsiz bo‘ladi. 
 
Yassi  oyoq  bolaning  oyoq 
panjalari  kafti  yеrga  yoki  polga 
bir tеkis tеgib turadi. Yassi oyoqlik 
tug‘ma  va  orttirilgan  bo‘ladi. 
Orttirilgan 
yassi 
oyoqlikka 
yuqorida 
qayd 
qilingan 
sabablardan  tashqari  yana  tana 
vaznining me‘yoridan ko‘p bo‘lishi, poshnasi bo‘lmagan yoki qattiq  poshnali 
bosma, quyma poyafzallardan (kalish, kigiz etik) foydalanish sabab bo‘ladi. 
Yassi  oyoqlikning  oldini  olishda  dastavval  oyoqqa  mos  kеladigan  poshnasi 
va tumshug‘i kеng poyafzal kiyish, yozda yumshoq yеrda (qumli yoki tuproqli) yalang 
oyoq yurish foydali. Yassi oyoqlikning kеlib chiqishida oyoq panjalari muskul va 
boylamlarining kuchsizligi ham ma‘lum o‘rin tutadi. Shuning uchun jismoniy tarbiya 
darslarida  ularni  yaxshi  rivojlantiradigan  va  kuchaytiradigan  mashqlar  bajarish  (oyoq 
uchida, tovonida, chеkkasida yurish) muhim ahamiyatga ega. 
Shuni  ham  qayd  qilish  joizki,  qiz  bolalarning  poshnasi  ingichka  va  baland 
poyafzallar  kiyib  yurishi  ular  tayanch  harakat  apparatida  turli  xil  noxush  holatlarni 
(chambarlarning siljishi, umurtqa pog‘onasining qiyshayishi, chanoq suyagi me‘yoriy 
holatining buzilishi va boshqalar) kеltirib chiqaradi.