|
13.6. Qon tizimining yoshga bog‘liq xususiyatlari.
Anemiya
Tana massasiga nisbatan hisoblaganda, chaqaloq qonining miqdori 12-15% ni
tashkil etadi. Bu miqdorga bola tug‘ilganidan kindik bog‘lanib, kesilgunicha o‘tgan vaqt
233
ta‘sir qiladi. Kindik shoshilinch holda bog‘lansa,yo‘ldosh to‘la qisqarishga ulgurmaydi
va qonning talay qismi uning tomirlarida qolib ketadi (13.8-jadval).
Bola 1 yoshga to‘lganida qonning miqdori 10-11% gacha kamayadi. Katta
yoshdagi odamlarda bu miqdor 7-8 % ga teng. Demak, chaqaloq tanasi massasining 1
kg ga 130-150 ml, bir yashar bolaga – 100 ml, katta yoshli odamga – 70 ml qon to‘g‘ri
keladi. O‘g‘il bolalarda qonning nisbiy miqdori qiz bolalarnikidan ko‘proq. Bola 12
yoshga to‘lganida qonning miqdori katta yoshdagi odamnikiga yaqinlashadi. Balog‘atga
yetish davrida bu ko‘rsatkich yana ozroq ko‘payadi.
13.8-jadval
Chaqaloq qonining hajmiga kindik bog‘lanish vaqtining ta‘siri
Kindik bog‘lanish vaqti
Qonning
miqdori, ml/kg
Plazma
miqdori
ml/kg
Gematokrit
(hajm%)
Bola tug‘ilgandan keyin
3-5 minut o‘tgach
(kech bog‘lash)
102,5 ±
9,0
48,8 ±8,3
57,4 ±3,2
Bola tug‘ilgandan keyin
10 sekunt o‘tgach
(erta bog‘lash)
76,9 ±5,4
42,7 ±5,4
49,4 ±3,8
Bolalarda qon miqdorining nisbatan ko‘pligi organizmning kislorodga bo‘lgan
yuqori ehtiyotjini qondirishga qaratilgan.
Yangi tug‘ilgan bola qonining nisbiy zichligi 1070 g/l, ammo bu ko‘rsatkich 1-2
oy o‘tgach 1050-1060 g/l ga tushadi va keyin o‘zgarmaydi.
234
Chaqaloq qonining yopishqoqligi 10-15 shartli birlik atrofida (suvning
yopishqoqligi 1 deb olinganda) bo‘ladi. Bola hayotining birinchi haftasidayoq bu
ko‘‘satkich pasaya boshlaydi va bir oylik bolalarda 4,6-5,0 shartli birlikni tashkil qiladi
yoki katta yoshli odam ko‘rsatkichi bilan tenglashadi. O‘g‘il va qiz bolalar qonining
yopishqoqligi bir xil.
Qon zardobi yopishqoqligida yoshga bog‘liq farq deyarli yo‘q. O‘sish davrida bu
ko‘rsatkich o‘rta hisobda 1,88 shartli birlikka teng.
Chaqaloq qonining faol reaksiyasi kislotali tomonga surilgan. Bola hayotining
birinchi kuni qonning vodorod ko‘rsatkichi – pH 7,2-7,3 atrofida. Birinchi oy davomida
7,38-7,51 oralig‘ida o‘zgarib turadi va bola 7-8 yoshga to‘lganida mo‘tadillashib, 7,40-
7,42 ni tashkil qiladi. Chaqaloqlik davrida kuzatiladigan atsidoz moddalar
almashinuvining xususiyatiga bog‘liq. Bu vaqtda qonda oxirigacha oksidlanmagan
kislota tabiatli moddalar miqdori ko‘payadi. SHu sababli qonda bufer asoslar miqdori
kamayadi va 23-41 mmol/l ni tashkil qiladi (katta yoshdagi odamda – 44,4 mmol/l).
Bir kunlik chaqaloq qoni hajmining 54% ini shaklli unsurlar tashkil qiladi,
plazmaning hajmi – 46%. Katta yoshdagi odamda bu nisbat teskari, ya‘ni shaklli
unsurlar hajmi 45% va plazma hajmi 55% ga teng. Demak, endi tug‘ilgan bola qonining
gematokrit soni (shaklli unsurlarhajmining plazma hajmiga nisbati) ancha yuqori.
Buning sababi, chaqaloq qonida eritrotsitlar umumiy sonining ko‘pligi va har qaysi
eritrotsit hajmining kattaligidir.
Chaqaloqlik davrining oxirlarida (8-10 kun) gematokrit soni 52% gacha, birinchi
oyning oxirida 42% gacha kamayadi. Bu yo‘nalishdagi o‘zgarish emizikli davrida
davom etadi: bola bir yoshga to‘lganida qonda eritrotsitlar hajmi 35% ni tashkil qiladi.
Keyin gematokrit son sekin orta boshlaydi. 5 yashar bolada 37% gacha, 11-15 yoshga
borib esa 39% gacha ko‘tariladi va balog‘atga yetish tugaganida kattalarniki bilan
tenglashadi.
Demak, chaqaloqlik davridan tashqari, bolalik davrida qon plazmasining hajmi
nisbatan ko‘p bo‘ladi.
235
Bola qonining plazma tarkibida ham sezilarli farq kuzatiladi. Birinchi galda bu
emizikli bolalar qon plazmasida oqsillar umumiy miqdorining kamligida namoyon
bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq plazmasida oqsillarning umumiy miqdori o‘rtacha 56
g/l ga teng bo‘lsa, birinchi oyning oxirida 48 g/l gacha kamayadi. Bola hayotining
ikkinchi oyidan boshlab bu miqdor ko‘payib boradi va 12 oylik bolalarda 65 g/l ga
yetadi. Qon plazmasining oqsilga boyishi keyingi yillarda ham sekin va bir tekis davom
etadi va o‘smirlarda ularning miqdori 70-75 g/l gacha ko‘tariladi.
Bola tug‘ilganidan keyin qon plazmasi oqsillarining nisbati ham o‘zgaradi.
Masalan, yangi tug‘ilgan bolalarda oqsillarning umumiy miqdori, albumin, globulin
fraksiyalarining yig‘indisi katta yoshdagi odamnikidan 15-20% kam bo‘lgan bir vaqtda,
gamma-globulin fraksiyasining miqdori kattalarnikiga teng bo‘ladi. Chaqaloqlarda
gamma-globulinlarning ko‘p bo‘lishi, ularning platsenta orqali ona qonidan o‘tishiga
bog‘liq bo‘ladi. Gamma-globulinlar immunitetning asosiy gumoral omillari ekanini
e‘tiborga olsak, ularning chaqaloq qonidagi ahamiyati tushunarli bo‘ladi.
Bola hayotining birinchi va ikkinchi oylarida ona qonidan o‘tgan gamma-
globulinlar parchalanadi va ularning bola qonidagi miqdori keskin kamayadi (11 g/l dan
4,4 g/l gacha). Ayni vaqtda oqsillar umumiy miqdorining kamayishi unchalik sezilarli
bo‘lmaydi. Gamma-globulinlar fraksiyasining kamayib ketishiga immun tizimning ham
yetarli darajada shakllanmaganligi sabab bo‘lsa kerak.
Erkin aminokislotalarning kichik yoshdagi bolalar qonidagi miqdori katta
yoshdagi odamlarnikidan 35% ga kam. Ular to‘qimalarda juda jadal kechadigan oqsillar
sinteziga sarflanadi.
Kichik yoshdagi bolalar qonidagi yog‘ va yog‘simon moddalar, glyukozaning
miqdori ham katta yoshdagi odamlarnikiga nisbatan kamqon tizimi juda murakkab
bo‘lib, qonning o‘zi, qon yaratuvchi organlar, qon еmirilishini ta‘minlovchi organlar va
bu tizimni boshqaruvchi mеxanizmlarni o‘z ichiga oladi. Qon yaratuvchi organlar ikki
muhim vazifani bajaradi: qonning shaklli elеmеntlarini yaratadi va immunitеt bilan
ta‘minlaydi. Ular markaziy va pеrifеrik organlarga bo‘linadi. Qizil suyak ko‘migi va
236
ayirsimon bеz (timus) odamning markaziy qon yaratuvchi organlarini tashkil qilsa,
pеrifеrik organlarga limfa tugunlari, taloq va tananing turli qismlaridagi limfoid
to‘qimalar kiradi. Bu organlarning hammasida yoshga bog‘liq sеzilarli o‘zgarishlar
kuzatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
