О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
3. Kaltaminorliklar chaylasi
 
Neolit (yangi tosh) davriga o`tish, asosan toshni silliqlash va teshish usullarini rasm 
qilishdan boshlanadi. Bu davrda odamlarning katta yutuqlaridan biri sopol idishlar yasash bo`ldi. 
Ko`pchilik xalq bu davrda daryo, ko`l va dengizlar bo`yida, aksariyati qum ustida chayla qurib 
yashagan. Bular asosan o`troq bo`lib, faqat ovchilik va baliqchilik bilan kun kechirganlar. 
SHuning   uchun   sopol   idishlarning   tagi   tekis   emas,
 
yumaloq yoki tuxum uchiga o`xshash 
bo`lgan. O`zbekistonda Boysun tog`laridagi Machay, Amir Temur g`orlarida, Uzboy atrofida va 
Qoraqalpog`istondagi YOnbosh qal`a atroflarida neolit davri madaniyatining qoldiqlari topilgan. 
Bu makonlar ichida eng diqqatga sazovori qoraqalpog`istondagi kaltaminorliklar chaylasidir.
 
Professor S. P. Tolstov boshliq Xorazm arxeologiya ilmiy safari 1937 yilda qidirish ishlari 
olib borib, Janubiy Qoraqalpog`istondagi qizilqum ichida qolib ketgan qadimgi obod erlarda 
g`oyatda ko`p va ahamiyatli yodgorliklarni topib tekshirdi. Bu yodgorliklar orasida eng 
qadimgisi kaltaminorliklar chaylasi bo`lib, unda so`nggi davrlarning yodgorliklari ham yaxshi 
saqlangan.
 
Qizilqum sahrosidagi qum tepaliklar orasida YOnbosh (Jonbos) qal`a nomli qir ustida 
eramizdan 300 —  400 yillar ilgari solingan qal`a bor. O`sha qirning janub tomon etagida 
shamolda buzilib nurayotgan taqirlar tagida kul, sopol siniqlari, mayda tosh qurollar va boshqa 
narsalar ko`rinib qolgan.
 
1940 yili o`sha joy qazilganda, u erda qum tepasini tekislab, xodachalar va qamishdan juda 
katta chayla qurilganligi aniqlandi.
 
Professor S. P. Tolstovning taxminiga ko`ra, deb yozadi marhum akademik YA. G`. 
G`ulomov, bu chaylada 100—120 odam ona urug`i oilasi tartibida yashagan. CHaylada qumni 
o`yib ishlangan 20 dan ortiq o`choq bo`lgan. Har bir o`choq atrofida baliq suyaklari, kiyik, 
yovvoyi cho`chqa, qirg`ovul, suv qushlarining suyaklari, o`rdak, g`oz tuxumlarining po`choqlari, 
yovvoyi jiyda danaklari, chaqmoqtoshdan yasalgan mayda pichoqsimon asboblar, toshni silliqlab 
ishlangan bolg`asimon asbob, sopol idish siniqlari va shunga o`xshash narsalar ko`p bo`lgan. Bu 
joyda hali metall, uy hayvonlari, qo`lda ekiladigan ekin qoldiqlari yo`q.
 
CHaylada topilgan narsalarning hammasi bu joyda qadim zamonda suv bo`lganligidan 
dalolat beradi. Bu atrof bir zamonlar ko`l va botqoq bo`lgan, unda yovvoyi jiyda danaklari 
bo`lgan, chaqmoqtoshdan yasalgan mayda pichoqsimon qurollar topilgan joy atrofida paxta 
daraxtlari o`sgan chakalakzorlar va qamish o`sadigan to`qaylar bo`lgan. CHaylani shu 
materiallardan yasaganlar. Baliq suyagining ko`pligi bundagi odamlarning asosiy kasbi ko`lda 
baliq ovlash va to`qayda ovchilik qilishdan iborat bo`lganligidan guvohlik beradi.
 
Metallning yo`qligi, uy hayvonlari va dehqonchilik alomatlarining yo`qligi —  bular hali 
ona urug`i bosqichida yashaganligidan darak beradi. Bu chayla ahli bundan 5000 yillarcha 
muqaddam yangi tosh (neolit) davrining oxirida yashagan. Bu O`zbekistonda ona urug`i 
tartibining oxiri hisoblanadi.