О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

2. O`zbekistonda arxeologiyaning rivojlanishi
 
Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri  arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan 
belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish 
munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
 
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi:
 
1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm davri.
 
Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga yaqinlasha 
boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati 
vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo 
bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, 
birinchidan, tarixni ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, 
umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan  qaralgan edi. 
Ikkinchidan, O`rta Osiyoga aholi eron va SHimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb 
taxmin qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib, 
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish bo`lmagan, 
deb uqtirilar edi.
 
Tarixni davrlashtirish masalasining qo`yilishi tarixchilar va arxeologlarni ishga solib 
yubordi. Birinchi besh yillik oxiridayoq sobiq SSJI tarixini, shu jumladan, O`zbekiston tarixini 
davrlashtirish masalasi yuzasidan yozma manbalarni o`rganishga kirishish bilan birga, 
arxeologiya yodgorliklarini qazib topishga ham jiddiy e`tibor berila boshlandi. Bu ishning 
boshida Moskva, Sankt-Peterburg va O`zbekiston arxeologlari: A. YU. YAkubovskiy, G. V. 
Grigor’ev, S. P.  Tolstov, M. E. Masson, V. A. SHishkin, YA. g`. G`ulomov va boshqalar 

---

 
23 
turdilar. Birinchi ish O`zbekistonning alohida rayonlarida arxeologiyaga oid qidirish 
o`tkazishdan boshlandi.
 
Masalan, 1925-1930 yillarda Samarqandda V. L. Vyatkin, 1926—1928 yillarda Termizda 
B. P. Denike, 1929—1930 yillarda A. A. Potapovlar Farg`ona vodiysida hamda 1932 —  1933 
yillarda Namangan viloyatining o`chqo`rg`on rayoni Norin daryosi bo`yida elektrostantsiya 
qurish tayyorgarligi munosabati bilan Sankt-Peterburg arxeologlaridan B.  A. Latinin Farg`ona 
vodiysining shimoli-sharqiy rayonlarida; 1934 yili Sankt-Peterburg arxeolog G. V. Grigor’ev 
YAngiyo`l rayonida; o`sha yili professor A. YU. YAkubovskiy boshliq Sankt-Peterburg va 
O`zbekiston arxeologlari Buxoro viloyatining sharqiy qismida, yana o`sha yili arxeolog M. E. 
Masson boshliq arxeologlar Ohangaron vodiysida jiddiy arxeologik qidiruv ishlarini o`tkazdilar.
 
1936  —  37 yillarda bu ish kengayib, qadimgi Termiz shahrini qazish yuzasidan ilmiy 
ishlar kuchaytirilishi bilan birga prof.  S. P. Tolstov boshchiligida Xorazmda, V. A. SHishkin 
boshchiligida Buxoro viloyatining g`arbiy qismida yangidan tekshirishlar boshlandi. Bu ilmiy 
safarlar katta miqyosda uyushtirilib, bularning hammasida Moskva, Sankt-Peterburg va 
O`zbekiston arxeologlari  hamkorlik qildilar. Bu ilmiy safarlar 1939 —  1940 yillarda 
O`zbekistonda sug`orish soxasida xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya 
kuzatishlari o`tkazdi, bu borada Farg`ona vodiysida katta natijalarga erishildi.