O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

 
Xristianlik    va    Avreliy    Avgustin    falsafiy    ta‘limotining    vujudga  kelishi.
 
Xristianlik  Ikki  ming  yil 
muqaddam  Rim  hokimiyati  ostida  bo`lgan  Kichik  Osiyo  va  Falastin  yerlarida  Nazaret  shahrida  duradgor  losif  va 
rafiqasi  Mariya  xonadonida  "Xudoning  o`g`li"  nomini  olmish  Iisus  (Iso)  tug`ilgani  haqida  rivoyatlar  tarqala 
boshladi.  30  yoshida  lisus  sahroda  yashovchi  voiz  Cho`qintiruvchi  Ioann  qo`lida  lordan  daryosida  cho`qintiriladi. 
Yovuzlikni  sodir  etganlar  loannga  tavba  qilish  uchun  kelishardi.  lisus  Xristos  begunoh  bo`lsa-da,  Yaratganga  yo'l 
‗oklovchi tavba-tazarrudan boshlanishini ko`rsatib berish uchun cho`qinadi.O`n ikki nafar havoriylari bilan Falastin 
bo`ylab  sayohat  qilib,  Xudo  oyatlari  haqida  hikoya  qilib  beradi,  turli  mo`jizalar  ko`rsatadi  —  o`liklarni  tiriltiradi, 
yashashdan  umidini  uzgan  tuzalmas  xastalarni  sog`aytiradi.  Yahudiy  ruhoniylari  Iso  ‗ayg`ambarni  mavjud  diniy 
haqiqatlarni  buzib  talqin  etishda  ayblab,  uni  o`lim  jazosiga  mahkum  etadilar.  Rim  noyibi  Pontiy  Pilat  bu  hukmni 
tasdiqlashi  shart edi.  Avvaliga Pontiy Pilat bu ishni qilishdan bosh tortgan, ammo ruhoniylar tazyiqi ostida rozilik 
beradi- Iisusni Golgof tog`ida xochga tortadilar, bu yerda, rivoyatlarda aytilishicha, Yyer yuzidagi ilk inson —Odam 
ato  dafn  etilgan.  Iso  Payg`ambar  3  kunda  dahshatli  azoblar  girdobida  jon  beradi.  Vafotidan  keyin  murdasini  bir 
g`orga  qo`yishadi.  Uchinchi  kuni  dafn  etish  uchun  kelishganda  Iso  Masih  jasadi  qo`yilgan  joyida  yo`qligini 
ko`rishadi. Iso Payg`ambar qayta tirilgan va me'rojga ko`tarilgan, vafot etgan va yashayotgan odamlarning ishlarini 
baholash uchun Yyer yuziga qaytib kelishga va'da bergan. 
Iuisus  haqidagi  rivoyatlar  Yevangeliya  (Injil)  nomini  olgan,  yunonchadan  tarjima  qilganda  bu  so`z 
"Xushxabar"  ma'nosini  anglatadi.  Iso  payg`ambar  ta'limoti  izdoshlari  xristianlar  (nasroniylar)dir.  Shogirdlari 
                                                 
27
 Платон \\ Всемирная энсиклопедия.  –М.: Современний литератор, 2001. –S. 782. 
28
 Аристотел \\ Всемирная энсиклопедия.  –М.: Современний литератор, 2001. –S. 69 

---

apostollar  (hovariylar)dir.  Xristianlar  jamoalariga  ye‘isko‘lar  peshvolik  qiladilar.  Milodiy  birinchi  asr  xristianlik 
(nasroniylik)  vujudga  kelgan  sana  hisoblanadi.  Rim  hukmdorlari  xristianlarni  ta'qib  etadilar,  yirtqich  hayvonlar 
changaliga  tashlaydilar, turli  qiynoqlarga soladilar.Milodiy 313-yilda  imperator Konstantin  xristianlik davlatning 
boshqa dinlari bilan teng bir din deb e'lon qilingan farmon chiqardilar. Farmon xristianlarga ibodatxonalar qurish 
va oshkora ibodat qilishga ruxsat berdi. 
 Apologetika  ortidan  «cherkov  otalari»ning  falsafiy  ta‘limoti  –  patristika  (lot.  Pater  –  ota)  paydo  bo‘lgan. 
patristikaning  eng  yorqin  vakili  Gippon  (SHimoliy  Afrika)dagi  yepiskop  Avliyo  Avgustin  (354-430)dir.  U  o‘rta 
asrlar falsafasiga, shuningdek falsafiy ijodning keyingi davrlardagi ko‘pgina vakillariga kuchli ta‘sir ko‘rsatgan.  
Avgustin  «haqiqiy  falsafa  va  haqiqiy din»ni bir deb hisoblagan. Xristianlik asoslarini u  Platon falsafasidan 
to‘ishga  harakat  qilgan.  Uning  fikricha,  Platon  g‘oyalari  –  «bu  ijodkor  ijodga  kirishish  oldidan  yuritgan 
mulohazalar»
29
dir.  Xudo  dunyoni  yo‘qlikdan  yaratgan.  Inson  panoh  to‘ishining  asosiy  yo‘li  uning  xristian 
cherkoviga  mansubligidir.  Xristian  cherkovi  «ilohiy  shahar»ning  Yerdagi  vakilidir.  Avgustin  inson  faoliyatining 
ikki  qarama-qarshi  turini  tahlil  qiladi:  birinchi  –  «dunyoviy  shahar»,  ya‘ni  «Xudoga  nisbatan  nafrat  darajasiga 
ko‘tarilgan  o‘z-o‘ziga  bo‘lgan  muhabbatga»  asoslangan  davlatchilik;  ikkinchi  –  «o‘z-o‘ziga  nisbatan  nafrat 
darajasiga  ko‘tarilgan  Xudoga  bo‘lgan  muhabbat»ga  asoslangan  «ilohiy  shahar».  Avgustinning  eng  mashhur: 
«Ilohiy shahar», «Insoniy shahar», «Tavba» kabi asarlari mavjud. 
Avgustin  ikki  muhim  muammo:  shaxs  dinamikasi  va  kishilik  tarixi  dinamikasi  muammolarini  yechishga 
harakat qiladi. U  «Tavba» asarida shaxsning o‘zligini, uning ruhiy holatlarini o‘rganadi. Avgustin shaxsning ichki 
dunyosini uning go‘daklik yillaridan boshlab inson xristian sifatida shakllanadigan davrgacha tavsiflaydi. U shaxsga 
nisbatan zo‘rlik ishlatishning har qanday shakllarini (maktabda bolaga zo‘rlik ishlatishdan davlat darajasida zo‘rlik 
ishlatishgacha) qoralaydi. Avgustin shaxs erkinligi muammosini ilgari suradi. Oradan bir necha asrlar o‘tgach, ayni 
shu  muammo  ekzistentsializm  vakillarida  Avgustin  falsafasiga  nisbatan  qiziqish  uyg‘onishiga  sabab  bo‘ldi. 
Avgustin inson sub‘ektiv tarzda erkin harakat qiladi, lekin uning barcha harakatlarini u orqali Xudo bajaradi, deb 
hisoblagan.  Xudoning  borlig‘ini  insonning  o‘zligidan,  inson  tafakkurining  o‘z-o‘zi  uchun  ishonchliligidan  keltirib 
chiqarish  mumkin.  Avgustin  shaxs uchun o‘zlikning rolini ko‘rsatib berdi.  Zero  «Men»  -  tashqi dunyodan ajralib 
chiqadigan va  hatto undan  «berkinib» oladigan intim mavjudot. Avgustin inson o‘z  «Meni»ni qanday kashf etadi, 
degan savolga javob to‘ishga harakat qiladi.  
Tarix  falsafasini  ishlab  chiqish  ham,  garchi  atamaning  o‘zini  Volter  taklif  qilgan  bo‘lsa-da,  Avliyo 
Avgustindan boshlangan. Antik faylasuflarda «tarixiylik» tushunchasi mavjud bo‘lmagan: yunonlar dunyoni estetik 
jihatdan,  mukammal  koinot  sifatida  idrok  etganlar.  Avgustin  esa  o‘tmish  –  hozirgi  davr  –  kelajakning  o‘zaro 
aloqasini  falsafiy  jihatdan  anglab  etishga  harakat  qilgan.  Hozirgi  davr  –  bir  lahza,  zero  u  o‘tmishga  chekinadi  va 
kelajak sari harakat qiladi. «Insoniy shahar» (jamiyat) hayoti buni tasdiqlaydi.  
Avliyo  Avgustin  asarlari  sxolastik  falsafaning  yaratilishiga  asos  bo‘lgan  va  uzoq  vaqt  mobaynida  antik 
falsafani,  asosan  Platon,  Aristotel  hamda  neoplatoniklar  –  Plotin,  Porfiriy,  Prokl,  Yamvlix  asarlarini  o‘rganish 
manbalaridan  biri  bo‘lib  xizmat  qilgan.  Plotonning  universal  triadasi  –  «yagona  –  aql  –  jon»  sxolast-faylasuflar 
e‘tiborini o‘ziga tortgan.