O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Kategoriya tushunchasi va ularning turlari.  Kategoriya nima? Bu savolga javob berish uchun biz qanday 
fikrlashimiz  va  o‘z  fikrlarimizni  boshqa  odamlarga  qanday  yetkazishimizni  ko‘rib  chiqamiz.  Biz  tushunchalar, 
mulohazalar  va  mushohadalar  ko‘rinishida  fikrlaymiz.  Fikrlash  jarayonining  asosiy  materiali  tushunchalar  bo‘lib, 
predmet lar o‘z umumiy va muhim belgilarida ular orqali fikrlanadi. Tushunchalar yordamida biz voqea va hodisalar 
ma‘nosini anglaymiz, ularning o‘zimiz uchun ahamiyatini aniqlaymiz. Tushuncha va tushunish o‘zakdosh so‘zlardir, 
shu  sababli  bizning  dunyoni  tushunishimiz,  dunyoga  ongli  munosabatimiz  inson  ixtiyorida  mavjud  bo‘lgan 
tushunchalar apparati bilan belgilanadi.  Biz  o‘z  fikrlarimizni so‘zlar  yordamida  ifodalaymiz.  So‘z  –  fikr va dunyo 
o‘rtasidagi  vositachi.  U  fikrlash  omili,  fikrni  ifodalash,  uni  boshqalarga  yetkazish  vositasi  hisoblanadi.  So‘z 
boyligimiz  qancha  katta  bo‘lsa,  bizning  dunyoni  anglash  borasidagi  imkoniyatlarimiz  shuncha  keng  bo‘ladi. 
Ob‘ektiv borliqni aniqroq va teranroq aks ettirish uchun inson fikrlash mantiqiy vositalarining muayyan majmuini, 
tushunchalarning  muayyan  doirasini  yaratadi.  Tushuncha  –  bu  shunday  bir  fikrki,  unda  narsaning  takrorlanuvchi 
xossalari, aloqalari va tomonlari aks etadi. Tilda tushuncha so‘z bilan ifodalanadi. Masalan, «talaba», «universitet», 
«auditoriya»  so‘zlari  ma‘lum  darajada  umumiy,  abstraktdir.  Ammo  shunday  tushunchalar  ham  borki,  ularda 
                                                 
56
 Гегел Г.В. Соcъ. Т. 5. – М.: 1997. – С.99. 
57
 Эйнщтейн А., Инфелд Л. эволутси физики. – М.: 1956. – С.156. 

---

shunchaki  umumiy  emas,  balki  o‘ta  umumiy  narsalar  va  hodisalar  qayd  etiladi.  Bunday  tushunchalar  juda  yuqori 
darajadagi mavhumlashtirish (muayyandan uzoqlashish) mahsuli hisoblanadi.  
Mana  bunday  mavhumlashtirishning  taxminiy  yo‘li:  «bu  atirgul»  («bu»  so‘zi  bilan  aniq  belgilangan); 
«atirgul»  (bu  yerda  «bu»  ishorasi  mavhumlashtirilgan);  «atirgul»  so‘zi  «bu  atirgul»  iborasidagidan  umumiyroq 
narsani qayd etadi. SHundan so‘ng bu iboraga «gul» so‘zini qo‘shamiz va u amalda mavjud barcha gullarni qamrab 
oladi.  SHunday  qilib  biz  gullarning  muayyan  rang-barangligidan  fikran  uzoqlashamiz,  chunki  e‘tibor  barcha 
gullarda mavjud bo‘lgan umumiy jihatga qaratiladi. «O‘simlik» so‘zi butun o‘simliklar dunyosini o‘z ichiga oladi va 
yanada  kengroq  abstraktsiya  hisoblanadi.  Mavhumlashtirish  (muayyandan  uzoqlashish)  yo‘lida  harakatni  davom 
ettiramiz. Bu yo‘lda  «tirik» tushunchasi yanada umumiyroq bo‘ladi, chunki o‘simliklar dunyosinigina emas, balki 
hayvonot dunyosini ham o‘z ichiga oladi. «Tiriklik» tushunchasi mavhumlashtirishning yanada yuqoriroq darajasida 
turadi. Bunday tushunchalar kategoriyalar (yunon. – asos, umumiy baho) deb ataladi. 
Fikr  bizning  dunyo  bilan  o‘zaro  aloqa  qilish  tajribamizni  u  yoki  bu  darajada  umumlashtiradi.  Dunyo  o‘z 
xossalari, narsalari va munosabatlarining rang-barangligi jihatidan cheksiz darajada boydir. Bizning so‘z boyligimiz 
o‘zimiz  yashayotgan  dunyodan  qashshoqroqdir.  Fanda  yangi  kashf  etilgan  hodisalarni  ifodalash  uchun  mos 
keladigan  atamani  to‘ish  zaruriyati  tez-tez  yuzaga  kelishi  tasodifiy  hol  emas.  Bizning  dunyo  haqidagi 
tasavvurlarimizni ifodalovchi so‘zlarning ma‘no boyligi qancha aniq bo‘lsa, tafakkurimiz shuncha teranroq bo‘ladi, 
bizning tushunchalar a‘‘aratimiz qancha keng bo‘lsa, fikrlash qobiliyatimiz shuncha komilroq bo‘ladi.  
Har qanday tushuncha muayyan narsalar va hodisalarning jamuljam ifodasi hisoblanadi. Ammo uning hajmi, 
ya‘ni unda fikrlangan narsalar va hodisalar miqdori har xil bo‘ladi. Masalan, har qanday xalqning tarixan vujudga 
kelgan  tilida  odamlar  kundalik  hayoti  va  faoliyatining  tajribasi  qayd  etiladigan  va  anglab  yetiladigan  tushunchalar 
mavjuddir. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi tabiiy til so‘z boyligining kengayishi va boyishiga turtki beradi. Fan 
va  falsafaning  rivojlanishi  alohida  maqomga  ega  bo‘lgan  va  bilish  jarayonida  maxsus  funksiyalarni  bajaradigan 
tushunchalar shakllanishiga olib keldi. Bu tushunchalar kategoriyalar deb nomlandi.  
Kategoriya (yunon. kategoria – ta‘rif, mulohaza) – borliq hodisalari va unda hukm suruvchi munosabatlarning 
muhim, ti‘ik mazmunini o‘zida aks ettiradigan o‘ta keng tushuncha. SHunday qilib, tabiiy til tushunchalari fan va 
falsafa  kategoriyalari  bilan  tinimsiz  boyib  boradi.  Kategoriyalarni  tasniflash,  borliqning  turli  shakllari  haqidagi 
falsafiy tasavvurlarga  muvofiq amalga oshiriladi. Odatda  fan  kategoriyalari,  xususiy-ilmiy  kategoriyalar  va  falsafa 
kategoriyalari farqlanadi.