O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Falsafaning funksiyalari. Falsafa u yoki bu muammolarni hal qilar, qonunlar, muayyan tamoyillarni ta‘riflar 
yoki  gipotezalar,  g‘oyalar  va  nazariyalarni  ilgari  surar  ekan,  ayni  vaqtda  (ba‘zan  shu  tariqa)  har  xil  funksiyalarni 
bajaradi. Falsafaning muhim funksiyalaridan dunyoqarashni shakllantirish, bilish, metodologik, integrativ, madaniy, 

---

aksiologik, axloqiy va tarbiyaviy funksiyalarni qayd etish mumkin. Ularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. 
Bu funksiyalarning roli va ahamiyati falsafaning amal qilish sohasi, u hal qilayotgan vazifalar darajasi va xususiyati 
bilan belgilanadi.  
Dunyoqarashni  shakllantirish  funksiyasi.  Falsafaning,  dunyoqarashni  shakllantirish  funksiyasi,  insonning 
dunyoga  munosabati,  uning  o‘z-o‘zini  va  o‘zini  qurshagan  borliqni  tushunishi,  shuningdek  turli  voqealar, 
hodisalarni  va  o‘z  burchini  qanday  talqin  qilishi  avvalo  va  bevosita  uning  dunyoqarashiga  bog‘liq  bo‘ladi. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, inson dunyoqarashida e‘tiqodlar va bilimlar, tuyg‘ular va emotsiyalar, oqilonalik va 
irratsionallik, tajriba, intuitsiya va hokazolar chambarchas bog‘lanadi. Ayni shu sababli falsafasiz dunyoning yaxlit 
manzarasini  yaratish  mumkin  emas,  chunki,  «hamma  narsaga  aralashadigan»  falsafagina  dunyoqarashning  o‘zaro 
bog‘lanmagan  turli  «parchalari»ni  birlashtirib,  shu  tariqa  odamlarning  butun  borliqqa  nisbatan  umumiy,  izchil  va 
mantiqan to‘g‘ri munosabatini yaratish imkonini beradi. Bunda falsafa ayrim ikir-chikirlar, ahamiyatsiz tafsilotlarni 
mavhumlashtiradi va umumiy aloqalarga, turli narsalar va hodisalar xossalarining birligiga e‘tiborni qaratadi va shu 
tariqa o‘zining bosh funksiyasi – dunyoqarashni shakllantirish funksiyasini bajaradi.  
Falsafaning  gnoseologik  funksiyasi  tajribada  sinash,  tavsiflash  yoki  shak-shubhasiz  inkor  etish  mumkin 
bo‘lmagan, ya‘ni fan ochib berish, tadqiq etish va tahlil qilishga qodir bo‘lmagan narsalar va hodisalarni oqilona 
yo‘l  bilan  tushuntirishga  harakat  qilishdir.  Falsafa  u  yoki  bu  mohiyati  aniqlanmagan  yoki  kam  o‘rganilgan 
hodisalarni tushuntirishga nisbatan o‘z yondashuvlari, nazariyalari va gipotezalarini taklif qilar ekan, ularni bilishga 
bo‘lgan  qondirilmagan  qiziqish  o‘rnini  ma‘lum  darajada  to‘ldiradi,  shu  tariqa  mifologik  va  diniy  fantaziyalarga 
kamroq o‘rin qoldiradi.  Falsafa  gnoseologiyada  hal qiladigan boshqa  bir  muhim vazifa  «Haqiqat  nima?»,  «Uning 
mezonlari qanday?», degan masalalar bilan bog‘liq, zero har qanday bilish jarayoni oxir-oqibatda, u yoki bu tarzda 
haqiqatning tagiga etishga qarab mo‘ljal oladi, bu esa eng muhim masaladir.  
Metodologik  funksiyasi  to‘g‘risida  so‘z  yuritganda  metod  tushunchasiga  murojaat  etish  o‘rinli  bo‘ladi.  Bu 
tushuncha  yunoncha  methodos  –  yo‘l,  tadqiqot,  tekshirish  so‘zidan  kelib  chiqqan  bo‘lib,  u  yoki  bu  maqsadga 
erishishning  muayyan  usulini,  shuningdek  borliqni  nazariy  va  amaliy  o‘zlashtirishga  qaratilgan  usullar  yoki 
amallar  majmuini  anglatadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  bu  faylasuf  yoki  olim  o‘zi  o‘rganayotgan  predmet  ning 
tadqiqot  yo‘lidir.  Odatda  metodologiya  muammolari  falsafa  doirasida  o‘rganilgan,  biroq  ayrim  fanlar  vujudga 
kelishi bilan  falsafiy (umumiy)  metodlar bilan bir qatorda muayyan, ayrim ilmiy  metodlar ham rivojlana boshladi. 
Falsafaning boshqa bir muhim metodologik funksiyasi falsafada ham, ayrim fanlarda ham muhim rol o‘ynaydigan 
har xil kategoriyalarni ishlab chiqishidan iborat. Kezi kelganda yana shuni ham ta‘kidlab o‘tish lozimki, falsafa o‘ta 
keng tushunchalar, ya‘ni kategoriyalar bilan ish ko‘rar, ularni ta‘riflar ekan, metodologik funksiya bilan bir vaqtda 
dunyoqarashni shakllantirish funksiyasini ham bajaradi.