O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Rivojlanishning    tiplari.
   
Rivojlanish  manbai  va  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuchni  farqlash  lozim. 
Rivojlanish manbai–ichki hodisa, predmetning ichki ziddiyatlaridir.  
Vaholanki,  tashqi  ziddiyat  ham  rivojlanishni  harakatlantiruvchi  kuch  bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  siz 
shamollab  qoldingiz.  Ayni  holda  tashqi  muhit  sizning  holatingiz  o‘zgarishini  harakatlantiruvchi  kuch  bo‘ldi. 
Dialektik ziddiyat tarkibida asosiy tomon manfiy xususiyatga ega, chunki u mazkur ziddiyatni bartaraf etish, inkor 
qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan. 
SHaklan rivojlanish bir chiziqli ham, aylanma ham emas, balki rang-barang-roq va murakkabroq, chunonchi: 
bir chiziqli va ko‘p chiziqli, to‘g‘ri chiziqli va zigzag-simon, umumiy va xususiy, uyg‘un va nouyg‘undir. 
Yo‘nalish  jihatidan  rivojlanish  progressiv  va  regressiv  bo‘ladi.  Rivoj-lanish  tizim  ayrim  elementlarining 
tanazzuli  bilan  bog‘liq  bo‘lishi  mumkin.  Butun  tizim  tanazzulga  uchrashi,  uning  ayrim  elementlari  esa  taraqqiy 
etishi  mumkin  emas.  Obhektga  nisbatan  tashqi  kuchlar  tahsirida  yuz  berishi  mumkin  bo‘lgan  harakatdan  farqli 
o‘laroq,  rivojlanish  o‘z-o‘zidan  harakat,  ichki  jarayon  bo‘lib,  ziddiyat,  bir-birini  istisno  etuvchi  tomonlar, 
tendentsiyalar uning man-bai hisoblanadi.  
Yuqorida    aytib    o‘tilganidek,    Gegelg‘    falsafasida    rivojlanish    tushunchasi  inkor  va  inkorni-inkor 
kategoriyalarida  yoritiladi.  Mazkur  terminologiya  mutafakkirning  mantiq  tizimi  negiziga  aylantirilgan  obhektiv-
idealistik falsafasi kontekstida tasodifiy bir hol emas. Avval«inkor» kategoriyasining mazmunini aniqlaymiz. Inkor 
nima? Unga ikki xil– metafizik va dialektik munosabat mavjud. 
Metafizik«inkor» asosiy ehtiborni eskining yo‘q bo‘lishiga qaratadi,  

---

yangining saqlanishi va uni yaratish jarayonlarini deyarli ehtiborga olmaydi. SHunday qilib, metafizik inkor– 
inkor qilish rad etish, yo‘q qilishni anglatadi. 
Dialektik inkor eski sifatdan yangi sifatga o‘tish bo‘lib, bunda eski sifatning muayyan tomonlari, mazmuni va 
funktsiyasining  elementlari  o‘zgargan  ko‘rinishda  yangi  sifatga  o‘tadi.  Dialektik  inkor–  bu  narsani  butunlay  yo‘q 
qilish emas, balki eski sifatning bahzi bir jihatlarini saqlagan va o‘zgartirgan holda uni yangi narsaga aylantirishdir. 
U  yangi  va  eski  sifat  o‘rtasida  aloqa  mavjudligidan  dalolat  beradi.  Dialektik  inkor  uch  muhim  jihat  bilan 
tavsiflanadi:  
1) eskini vayron qilish, buzish; 
2) eskining elementlarini saqlash(vorisiylik); 
3) yangini yaratish, tuzish.