O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo’nalishi

Adrenalkortikosteroidlar.

Hozirgi vaqtgacha odamlar, cho’chka va qoramol buyrak usti bezidan va siydigidan 50 dan ortiq steroid ajratib olinib, ularga kortikoidlar yoki kortikosteroidlar nomi berilgan. Ularning gormonal ta’sirlarini o’rganishda Kendall bu moddalarning lipoidlardagi eruvchanligini aniqlashi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kortikosteroidlarni ajratish, ularning ximiyaviy strukturasi va biologik ta’sirini o’rganish ustida olimlarning bir nechta katta gruppasi ish olib borganidan ajratilgan steroidlarning nomi bir xil bo’lmay, ko’plarining sinonimlari bor, ammo, ko’pincha, ularning nomi birinchi bo’lib ajratilgan kortikosteroid kortikosteron nomidan chiqariladi. Hozirgi vaqtda kortikosteroidlardan 8tasi ma’lum darajada buyrakusti bezi ekstraktining ta’siriga ega ekanligi aniqlangan. Ulardan kortikosteron, gidrokortizon (kortizol), kortizon, II-degidrokortikosteron, II-dezoksikortikosteron va II-dezoksikortizol, glikokortikoidlar, dozoksikortikosteron va aldosteron mineral kortikoidlar qatoriga kiradilar. Xususiy kortikosteroidlardan tashqari, buyrakusti bezida xotinlar gormonlari (estron, progesteron) yoki erkaklar jinsiy gormonlari androstendion, adrenosteron, II- oksiandro-stendion va II- oksiandrenosteron qatoriga kiradigan birikmalar ham oz miqdorda sintez qilinishi tasdiqlangan. Barcha biologik aktiv kortikosteroidlar to’rt halqali siklopentanoper gidrofenantren skeletiga ega pregnan hosilalaridir. Barcha aktiv kortikosteroidlarning strukturasida 21 ta uglerod atomi mavjud bo’lib, 3- uglerod atomida keton gruppasi va 4—5- uglerod atomlari orasida qo’shbog’ bor. 11-uglerod atomi almashinmagan (dezoksi qator) keton yoki alkogol funktsiyasiga ega (11 - oksidlangan qator). Kortikosteroidlarning ba’zilari adrenalektomiyadan keyin kuzatiladigan metabolik buzilishlarning faqat bittasiga nisbatan faol, jumladan, 11 - dezoksikortikoteron Na + va suv ushlanishini , ammo normal uglevodlar metabolizmi saklanishiga uning ta’siri yo’q. Bu qatorga tegishli kortikosteroidlar mineral kortikoidlar deb atalib, bu qatorga dezoksikortikosteroiddan tashqari keyinroq kashf etilgan aldosteron (elektrokortin) ham oiddir. Ammo aldosteron kuchli mineralkortikoid bo’lishi bilan birga, uglevod almashinuviga ham zo’r ta’sir ko’rsatadi, ya’ni u o’zida glikokortikoidlik va ineralkortikoidlik xususiyatlarini mujassamlashtirgan. U 11- S da kortikosteronga o’xshash kislorod atomiga ega, ammo 13-o’rinda metil gruppasi o’rniga aldegid gruppasini saqlashi bilan undan farqlanadi. Aksincha, glikogenik funktsiya 11-S da kislorodga (ayniksa, keton shaklida) ega bo’lgan kortikosteroidlarga xos ekanligi aniqlanib, ularga glikokortikoidlar nomi berildi. Bu qatorga kortizon, gidrokortizon (kortizol) va kortikosteron kiradi. Ammo kortikosteroidlarni bunday ikkita gruppaga ajratish shartli ekanligi aldosteron misolida yaqqol ko’rinib turibdi. U ham glikogen sinteziga, ham elektrolitlar balansiga ta’sir etadi.