Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Ishning tarkibiy tuzilishi. Ishning tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.

1. 
   ASOSIY QISM
   
   1. 
      Tabiiy resurslar tasnifi
      

Tabiiy (tabiiy) resurslar - bu inson moddiy ne'matlarni yaratish uchun foydalanadigan tabiiy ob'ektlar va hodisalar bo'lib, ular nafaqat insoniyatning mavjudligini ta'minlashni, balki hayot sifatini bosqichma-bosqich yaxshilashni ham ta'minlaydi. Tabiiy ob'ektlar va hodisalar - bu inson tomonidan resurslar sifatida foydalaniladigan tabiatning turli jismlari va kuchlari. Organizmlar, odamlardan va ko'p darajada uy hayvonlaridan tashqari, biogeokimyoviy aylanishlarning bir qismi bo'lgan holda, tirik energiya resurslarini bevosita tabiiy muhitdan oladi. Ushbu resurslar o'z ta'sirida atrof-muhit omillari, shu jumladan cheklovchi omillar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin, masalan, oziq-ovqat resurslarining aksariyati. Inson foydalanadigan tabiiy resurslar xilma-xil, ularning maqsadi, kelib chiqishi, foydalanish usullari va hokazolar xilma-xildir.Bu ularni muayyan tizimlashtirishni taqozo etadi. Tasniflash uchta xususiyatga asoslanadi: kelib chiqish manbalari bo'yicha, ishlab chiqarishda foydalanish va resurslarning tugash darajasi. Resurslarning tabiiy kelib chiqishini, shuningdek, ularning katta iqtisodiy ahamiyatini hisobga olgan holda, tabiiy resurslarning quyidagi tasniflari ishlab chiqilgan. Tabiiy (genetik) tasnif - tabiiy resurslarni tabiiy guruhlar bo'yicha tasniflash: minerallar (minerallar), suv, er (shu jumladan tuproq), o'simlik (shu jumladan o'rmon), hayvonot dunyosi, iqlim, tabiiy energiya resurslari jarayonlari (quyosh radiatsiyasi, Yerning ichki issiqligi). , shamol energiyasi va boshqalar). Ko'pincha o'simlik va hayvonot dunyosi resurslari biologik resurslar tushunchasiga birlashtiriladi. Tabiiy resurslarning ekologik tasnifi resurs zahiralarining tugashi va qayta tiklanuvchanlik belgilariga asoslanadi. Yaroqlilik tushunchasi tabiiy resurslar zahiralari va ularni iqtisodiy olib qo'yish hajmini hisobga olgan holda qo'llaniladi. Resurslar shu asosda taqsimlanadi: bitmas-tuganmas - inson tomonidan ulardan foydalanish hozir yoki yaqin kelajakda ularning zaxiralarining ko'rinadigan darajada kamayishiga olib kelmaydi (quyosh energiyasi, er ichidagi issiqlik, suv, havo energiyasi); qayta tiklanmaydigan qayta tiklanmaydigan - ulardan doimiy foydalanish ularni keyingi foydalanish iqtisodiy jihatdan nomaqbul bo'ladigan darajaga tushirishi mumkin, shu bilan birga ular iste'mol shartlariga (masalan, mineral resurslar) mos keladigan vaqt davomida o'z-o'zini tiklashga qodir emas;qayta tiklanadigan qayta tiklanadigan manbalar - qayta tiklash qobiliyati bilan tavsiflangan resurslar (ko'payish yoki boshqa tabiiy aylanishlar orqali), masalan, o'simlik, hayvonot dunyosi, suv resurslari.Ushbu kichik guruhda yangilanish tezligi juda sekin bo'lgan resurslar (unumdor erlar, o'rmonlar) ajralib turadi. yuqori sifatli yog'ochli resurslar). Iqtisodiy, tabiiy resurslar iqtisodiy foydalanish imkoniyatlari bo'yicha turli guruhlarga ajratilganda: Foydalanishning texnik imkoniyatlariga ko'ra tabiiy resurslar quyidagilarga bo'linadi: real - ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining ma'lum darajasida foydalaniladi; potentsial - nazariy hisob-kitoblar va dastlabki ishlar asosida tashkil etilgan va aniq belgilangan texnik mavjud zaxiralarga qo'shimcha ravishda, shuningdek, texnik imkoniyatlar tufayli hozirda ishlab chiqilmaydigan qism; O'zgartirishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligiga ko'ra, resurslar almashtiriladigan va almashtirib bo'lmaydiganga bo'linadi. Masalan, yoqilg'i-energetika resurslari almashtiriladigan (boshqa energiya manbalari bilan almashtirilishi mumkin) deb tasniflanadi. Ajralmas resurslarga atmosfera havosi, toza suv va boshqalar kiradi. Iqtisodiyotni rivojlantirishda tabiiy resurslarni bilish darajasi muhim rol o'ynaydi: tuproqning tuzilishi, foydali qazilmalarning miqdori va tuzilishi, yog'och zahiralari va uning yillik o'sishi va boshqalar. Tabiiy resurslar orasida mineral xom ashyo o'ynaydi. jamiyat hayotida alohida o'rin tutadi va tabiiy resurslar bilan ta'minlanish darajasi davlatning iqtisodiy darajasini aks ettiradi. Geologik bilimlarga ko'ra mineral resurslar quyidagi toifalarga bo'linadi: A - yuzaga kelishining aniq chegaralari bilan batafsil o'rganilgan va o'rganilgan va foydalanishga topshirilishi mumkin bo'lgan zaxiralar. 
B - konning fazoviy holatini aniq ko'rsatmasdan, yuzaga kelishining asosiy shartlarini aniqlashni ta'minlaydigan batafsil o'rganilgan va o'rganilgan zahiralar. C1 - yuzaga kelish shartlarini umumiy nuqtai nazardan tushuntirishni ta'minlaydigan batafsil o'rganilgan va o'rganilgan zaxiralar. C2 - yagona namunalar va namunalar bo'yicha o'rganilgan, o'rganilgan va oldindan hisoblangan zahiralar. Bundan tashqari: Iqtisodiy ahamiyatiga ko'ra foydali qazilmalar hozirgi vaqtda foydalanish maqsadga muvofiq bo'lgan balans va foydali moddalarning kamligi, paydo bo'lish chuqurligi, ishlash xususiyatlari tufayli foydalanish maqsadga muvofiq bo'lmagan balansdan tashqariga bo'linadi. sharoitlar va boshqalar, lekin kelajakda ishlab chiqilishi mumkin. Tabiiy resurslarning iqtisodiy ahamiyati va iqtisodiy rolini aks ettiruvchi tasniflari orasida iqtisodiy foydalanish yo'nalishi va turlari bo'yicha tasniflash ayniqsa ko'p qo'llaniladi. Undagi resurslarni bo'linishning asosiy mezoni - ularni moddiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlariga yoki noishlab chiqarish sohasiga joylashtirishdir. Shu asosda tabiiy resurslar sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish resurslariga bo`linadi. 
Sanoat ishlab chiqarish resurslari guruhiga sanoatda ishlatiladigan barcha turdagi tabiiy xom ashyo kiradi. Sanoat ishlab chiqarishining xilma-xilligidan kelib chiqqan holda, tabiiy resurslarning turlari quyidagicha farqlanadi: energiya ishlab chiqarish uchun hozirgi bosqichda foydalaniladigan turli xil resurslarni o'z ichiga olgan energiya: yonuvchi foydali qazilmalar (neft, gaz, ko'mir, slanets va boshqalar) gidroenergetika resurslari (daryo suvlari energiyasi, suv oqimi energiyasi va boshqalar); bioenergiya manbalari (yonilg'i, qishloq xo'jaligi chiqindilaridan biogaz); yadroviy energiya manbalari (uran va radioaktiv elementlar). Turli sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo bo'lgan yoki texnik xususiyatlariga ko'ra ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi noenergetika resurslari: kaustobiolitlar guruhiga kirmaydigan minerallar (rudali va rudasiz); sanoat ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan suv; sanoat ob'ektlari va infratuzilma ob'ektlari egallab turgan yerlar; sanoat ahamiyatiga ega bo'lgan o'rmon resurslari; sanoat ahamiyatiga ega biologik resurslar. Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish resurslari qishloq xo'jaligi mahsulotlarini yaratishda ishtirok etadigan resurslar turlarini birlashtiradi: madaniy o'simliklar ishlab chiqarish va yaylovlar uchun zarur bo'lgan issiqlik va namlikning agroiqlim resurslari; tuproq va yer - yer va uning yuqori qatlami - biomassa hosil qilish uchun noyob xususiyatga ega bo'lgan tuproq; o'simlik biologik resurslari - yem-xashak resurslari; suv resurslari - sug'orish uchun ishlatiladigan suv va boshqalar. Noishlab chiqarish sohasi resurslari (noishlab chiqarish iste'moli - to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita) tabiiy muhitdan olib qo'yilgan resurslar (tijoriy ov ob'ektlarini ifodalovchi yovvoyi hayvonlar, tabiiy kelib chiqadigan dorivor xom ashyo), shuningdek rekreatsion iqtisodiyot resurslarini o'z ichiga oladi. , muhofaza qilinadigan hududlar va boshqalar. Tabiiy va iqtisodiy tasniflarning uyg'unligi turli xil tabiiy resurslar guruhlaridan ko'p yo'nalishli foydalanish imkoniyatlarini, shuningdek ularning o'rnini bosish qobiliyatini aniqlashga, alohida turlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish vazifalari to'g'risida xulosalar chiqarishga imkon beradi. Foydalanish turlarining o'zaro bog'liqligiga ko'ra quyidagi tasnif mavjud: resurslardan aniq foydalanish; ko'p maqsadli resurslar, shu jumladan. o'zaro bog'liq (kompleks) foydalanish (suv resurslari), o'zaro (raqobatli) foydalanish (er resurslari). Tabiiy resurslarning boshqa guruhlarini ham ajratish mumkin. Masalan, bir jinsli resurslar manbalari (foydali qazilma konlari, yer, yogʻoch asoslari va boshqalar) zahiralari hajmi va xoʻjalik ahamiyatiga koʻra boʻlinadi. Shartli ravishda taqsimlang: eng katta (davlat ahamiyatiga ega), katta (tumanlararo va mintaqaviy ahamiyatga ega), kichik (mahalliy qiymat). Tabiiy resurslarning tabiiy xossalari va iqtisodiy foydalanish sohalarining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi alohida tasniflari ham ishlab chiqilmoqda. Bunga turli meliorativ tasniflarni, oqimlarni tartibga solish darajasiga ko'ra daryolar guruhlarini va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Foydali qazilmalarning geologik-iqtisodiy tasnifi ulardan sanoatda foydalanishning asosiy yo'nalishlariga ko'ra keng qo'llaniladi: yoqilg'i-energetika xomashyosi (neft, gaz, ko'mir, uran va boshqalar); qora, qotishma va o'tga chidamli metallar (temir, marganets, xrom, nikel, kobalt, volfram va boshqalar rudalari); olijanob metallar (oltin, kumush, platinoidlar), kimyoviy va agrotexnika xom ashyolari (kaliy tuzlari, fosforitlar, apatitlar va boshqalar); texnik xom ashyo (olmos, asbest, grafit va boshqalar). Iqtisodiyotning bozor sharoitida tabiiy resurslarni tasniflash, xususan, tabiiy xom ashyo savdosi xarakterini hisobga olgan holda amaliy qiziqish uyg'otadi. Masalan, siz quyidagilarni ajratib ko'rsatishingiz mumkin: strategik ahamiyatga ega bo'lgan, savdosi cheklanishi kerak bo'lgan resurslar, chunki bu davlatning mudofaa qudratini pasaytirishga olib keladi (uran rudasi va boshqa radioaktiv moddalar); keng eksport qiymatiga ega bo'lgan va valyuta tushumlarining asosiy oqimini ta'minlaydigan resurslar (neft, olmos, oltin va boshqalar); ichki bozorning, qoida tariqasida, hamma joyda mavjud bo'lgan resurslari, masalan, mineral xom ashyo va boshqalar. Kelib chiqish manbalariga ko'ra resurslar biologik, mineral va energiyaga bo'linadi. Biologik resurslar biosferaning barcha tirik muhitni tashkil etuvchi komponentlari: ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar va ulardagi genetik material bilan parchalanuvchilardir (Reimers, 1990). Ular insonlar uchun moddiy va ma’naviy ne’matlar manbalaridir. Bu yerda savdo ob'ektlari, madaniy o'simliklar, uy hayvonlari, go'zal landshaftlar, mikroorganizmlar, ya'ni o'simlik resurslari, hayvonot dunyosi resurslari va boshqalar kiradi.Genetik resurslar alohida ahamiyatga ega. Mineral resurslar - litosferaning iste'molga yaroqli barcha moddiy komponentlari bo'lib, xalq xo'jaligida mineral xom ashyo yoki energiya manbalari sifatida foydalaniladi. Agar undan metallar olinadigan bo'lsa, mineral xom ashyo ruda bo'lishi mumkin, agar metall bo'lmagan komponentlar (fosfor va boshqalar) olinsa yoki qurilish materiallari sifatida foydalanilsa, nometall bo'lishi mumkin. Energiya resurslari Quyosh va koinot energiyasi, atom energiyasi, yoqilgʻi-energetika, issiqlik va boshqa energiya manbalarining yigʻindisi deb ataladi. Resurslarni tasniflashning ikkinchi belgisi ishlab chiqarishda ishlatilishiga ko'ra. Bunga quyidagi manbalar kiradi: Yer fondi - mamlakat va jahon ichidagi barcha erlar, o'z maqsadlariga quyidagi toifalarga kiruvchi erlar: qishloq xo'jaligi, aholi punktlari, qishloq xo'jaligidan tashqari (sanoat, transport, konchilik va boshqalar). Jahon yer fondi - 13,4 mlrd. oʻrmon fondi — yer fondining qishloq xoʻjaligi va alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish uchun ajratilgan oʻrmon oʻsadigan yoki oʻsishi mumkin boʻlgan qismi; u biologik resurslarning bir qismidir; Suv resurslari — xalq xoʻjaligida turli maqsadlarda foydalanish mumkin boʻlgan yer osti va yer usti suvlari miqdori (asosiy ahamiyatga ega chuchuk suv resurslari, ularning asosiy manbai daryo suvlari);Giroenergetika resurslari - daryo berishi mumkin bo'lganlar, okeanning to'lqin faolligi va boshqalar; hayvonot dunyosi resurslari - inson ekologik muvozanatni buzmagan holda foydalanishi mumkin bo'lgan suvlar, o'rmonlar, sayozlar aholisi soni; Foydali qazilmalar (ruda, noruda, yoqilg'i-energetika resurslari) - xalq xo'jaligida foydalanish mumkin bo'lgan er qobig'idagi foydali qazilmalarning tabiiy to'planishi va foydali qazilmalarning to'planishi esa ularning konlarini tashkil qiladi, ularning zaxiralari sanoat ahamiyatiga ega bo'lishi kerak. Ekologik nuqtai nazardan, resurslarni uchinchi mezon bo'yicha - kamayishi darajasiga ko'ra tasniflash muhimdir. Ekologik nuqtai nazardan tabiiy resurslarning kamayishi tabiiy tizimlar va yer osti boyliklaridan tabiiy resurslarni olib qo'yishning xavfsiz me'yorlari bilan insoniyat ehtiyojlari (mamlakat, mintaqa, korxonalar va boshqalar) o'rtasidagi nomuvofiqlikdir. Tug'ib bo'lmaydigan manbalar - to'g'ridan-to'g'ri quyosh energiyasi va u tufayli yuzaga keladigan tabiiy kuchlar - masalan, shamol va suv toshqini abadiy va cheksiz miqdorda mavjud. Tugallanadigan resurslar miqdoriy cheklovlarga ega, ammo ularning ba'zilari tabiiy imkoniyatlar mavjud bo'lsa yoki hatto odamning yordami bilan yangilanishi mumkin (suv va havoni sun'iy tozalash, tuproq unumdorligini oshirish, yovvoyi hayvonlar sonini tiklash va boshqalar). . Biroq, juda muhim resurs guruhi qayta tiklanmaydi. Bularga yoqilg'i va temir rudasi kabi qadimgi biosferalarning qoldiqlari, shuningdek, yer ichidagi (endogen) kelib chiqadigan bir qator metall rudalari kiradi. Ularning barchasi litosferada cheklangan zahiraga ega. Bu resurslar cheklangan va qayta tiklanmaydi.Hozirgi vaqtda iqlim va kosmik resurslar, Jahon okeani va qit'alarning resurslari insoniyat uchun mavjud. Ularning miqdoriy iste'moli doimiy ravishda o'sib bormoqda, ularning "assortimenti" o'sib bormoqda, ko'pincha resurslar mavjudligi hisobga olinmaydi.Tabiiy resurslar - jamiyat o'z maqsadlari uchun foydalanadigan tabiat ob'ektlari va kuchlari. Odamlar borligi davomida ular bir xil emas edi. Tabiatning tobora ko'proq yangi tarkibiy qismlari kashf qilindi va tanish ob'ektlar yangi foydalanish joylarini topdi.Qurollar yasashda foydalanilgan asosiy resurslar turlariga ko‘ra, hatto insoniyat taraqqiyotining ilk tarixiy va madaniy davrlari ham nomlandi. Shunday qilib, dastlab tarixchilar tosh davrini ajratib ko'rsatishgan. Bu davrda odamlar chaqmoqtosh, qumtosh, bazalt, ohaktoshdan foydalanganlar. Shu bilan birga, hayvonlarning yog'ochlari, suyaklari va shoxlari ishlatilgan, keyinchalik loydan ham foydalanilgan.Tosh davri mis, keyin bronza, keyin esa temir bilan almashtirila boshlandi. Hammasi bo'lib, bizning eramizdan oldin odamlarga yettita metal ma'lum bo'lgan: oltin, kumush, simob, temir, mis, qalay, qo'rg'oshin. Ular qurol-yarog', uy-ro'zg'or buyumlari, zargarlik buyumlari, pul va dori-darmonlar yasadilar. Shu bilan birga, inson biologik va iqlimiy resurslardan foydalanishni o'rgandi: hayvonlarni qo'lga olish va o'simliklarni etishtirish.Qishloq xo'jaligi asosiy faoliyat turlaridan biriga aylanganda yana bir manba - inson paydo bo'ldi. Oʻrta asrlarda 19-asr boshlarigacha plantatsiyalarda asosiy ishchi kuchi sifatida Afrikadan kelgan qullardan foydalanilgan. Vaqt o'tishi bilan qo'l mehnati mashina bilan almashtirildi. Tabiiy resurslarning turlari unchalik o'zgarmadi, lekin ularni ishlab chiqarish hajmi yuzlab marta oshdi. Bu holat bugungi kungacha davom etmoqda va kelajakda ularning etishmasligi muammosi allaqachon paydo bo'lmoqda.