O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

Djon Uotson - Amerika psixologi, bexeviorizm asoschisi. 1878 yil 9 yanvarda Жанубий каролинада tug‘ildi. Psixologiya fanini bevosita his qilinadigan sub’ektiv hodisalar haqidagi fan deb qarovchilarga qarshi chiqib, psixik hodisalarni o‘rganishga yangicha yondoshishni targ‘ib qildi. O‘z nuqtai nazarini 1913 yil yozilgan axborotnomada aks ettirdi. Introspektiv psixologiyaga qarama-qarshi tabiiy fanlardagi kabi ob’ektiv metodlarga tayanishi, psixologiyaning predmeti sifatida odamning tug‘ilganidan o‘limigacha bo‘lgan xulqini ko‘rishni taklif qildi. D.B.Uotsonning fikricha, psixologik tadqiqotlarning asosiy vazifasi xulqni oldindan aytib berish va uni nazorat qilishdan iborat. D.B.Uotsonning qarashlari stimul-reaktiv psixologiyada rivojlantirdi.
Dj.Uotson tarbiyaga nisbatan ilmiy yondashuvni chuqur ishlab chiqishni orzu qilib unga xos bo‘lgan keskin uslubi haqida quyidagilarni keltirib o‘tadi: “Agar bolalar tug‘ilishini 20 yilga to‘xtatish imkoni bo‘lsa, eksperiment maqsadi bilan tarbiyalanayotgan bolalardan tashqari va bu yillarni bolalar rivojlanish qonuniyatlarini chuqur o‘rganishga bag‘ishlab so‘ngra egallangan bilimlar asosida ilmiy va mukammallashgan metodlar orqali yangi tarbiyani boshlash shubhasiz insoniyatni ahamiyatli darajada yaxshilagan bo‘lardi”.
Ж.Уотсон бўйича реакция имкониятлари жуда кенг. Дж.Уотсон реакциялар синфини 4 тага ажратган:
1. Кўринадиган- эшикни очиш, скрипкада ўйнаш ва бошқалар.
2. Яширин (одатий реакцилар (имплицит))- биз ичкимулоқот деб ҳисоблайдиган тафаккур.
3. Кўринадиган наслий реакциялар – инстинктив ва эмоционал реакцилар (аксири ва бошқалар).
4. Яширин наслий реакцилар – ички секреция тизими (физиология)
Bixeviorizm oqimining asoschilari amerikalik psixologlar Dj.Uotson (1878-1958) va E.Torndayklardir (1871-1949).
Keyinchalik bular qatoriga K.Leshli (1890-1958), A.Veys (1974-1931) va boshqalar kelib qo‘shildilar. Ma’lum davrgacha mazkur oqim psixologiya olamida dominantlik rolini o‘ynadi. Hozirgi davrda bu oqim bir necha mustaqil psixologik maktablarga ajralib ketgan.
Ushbu yo’nalish vakillarining asosiy g‘oyalari shundan iborat bo‘ldiki, ular psixologiyaning predmeti nafaqat ong yoki nafaqat faoliyat, balki xulqdir deb asosladi. Xulq u yoki bu hatti-harakatlar, amallar, reaksiyalarda ifodalanib, tashqi ta’sir-stimulga bog‘liqdir. SHuning uchun ham inson va uning psixologiyasini bilish uchun o‘sha ta’sir ko‘rsatuvchi va ta’sirlangan xulq o‘rganilishi kerak. Bu narsalar bizning xozirgi sharoitimizda ham ishlab chiqarishni tashkil etishda, ta’lim berishda va psixoterapiyada inobatga olinadi, ular o‘tkazgan mashhur «S-R» formulasi bizning sharoitlarda ham ta’sir ko‘rsatish texnikasida inobatga olinadi, ular o‘z dolzarbligini yo’qotgani yo’q.
Bixeviorizm psixologiya maktabi, psixologiya fanining predmeti psixikani emas, balki inson va hayvonlar xulqini o‘rganishdan iboratdir, degan g‘oyani ilgari suruvchi va himoya qiluvchi oqimdir.
Jon Uotson 1913 yilda “Bixeviorizm” atamasini qo‘lladi. Bixeviorizmning maqsadi xulq-atvorni yuzaga keltirgan stimulni hamda natijani (taqdirlash, jazolash yoki neytral effekt) ning o‘zaro munosabatini tushuntirishdan iborat¹⁰.
Klassik bixeviorizmning markaziy xulosasi quyidagilardan iborat psixik taraqqiyot bolaning hayoti davomida sodir bo‘lib, asosan ijtimoiy muhitdan bog‘liq bo‘ladi. Bolaning rivojlanishini o‘rganuvchi tadqiqotlarda asosiy e’tibor, o‘rgatishga yordam beruvchi yoki to‘sqinlik qiluvchi ya’ni stimullar o‘rtasidagi aloqani hosil bo‘lishi va ular asosida yuzaga keluvchi reaksiyalar sharoitini o‘rganishga qaratilgan. Muhit bolaning bevosita jismoniy qurshovi olami aniq hayotiy vaziyatlardan hosil bo‘luvchi sharoit sifatida o‘z navbatida kuzatuvchilar zanjiriga bo‘linishi mumkin va zarur bo‘lgan turli stimullar yig‘indisidan iborat bo‘lgan vaziyat sifatida ko‘rib chiqilgan. SHu tarzda, muhit ta’siri stimullar yig‘indisi bolaning rivojlanish xarakteri va xulq-atvor mazmunini aniqlaydi.