O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi

I. BOB. TARBIYA JARAYONIDA OILANING O'RNI VA AHAMIYATI
1.1.Oilada milliy tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari

Oila-jamiyatning boshlang'ich ijtimoiy bo‘g‘inidir. U o‘zida oila a'zolarining ehtiyojlari, qiziqishlari, mayllari, tarbiyasi va boshqa ijtimoiy faoliyat turlarini aqs ettiradi. Ota-onalarning bola shaxsiga ilmiy dunyoqarash asoslari, ma'naviy-axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta'sir qo‘rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi.

Oilalar respublikamiz shahar va qishloqlarining yagona ijtimoiy-iqtisodiy umumiyligi asosida rivojlanadi. Ayni paytda oilaviy turmush va oilaviy tarbiya o‘zining milliy xususiyatlariga ham egadir. Pedagogik diagnotsiqada oila tarbiyasi o‘z milliy va demografiq xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanishini hisobga olish zarur. Oilaviy tarbiyada oilaning moddiy farovonligi, madaniy-ma'naviy saviyasi, osoyishtaligi, oila a'zolarining soni, tarqibi alohida ahamiyat qasb etadi.
O‘quv masqanlarida beriladigan ta'lim-tarbiya darajasi bilan O‘quvchi-talaba shaxsining oilaviy turmush tarzi orasidagi aloqadorlikning pedagogik jihatdan ta'minlanganligi hamda ta'lim oluvchilarning yutuqlari, ularda shaxsiy sifatlarning tarqib topib borishini jadallashtiradi.
Yoshlarning xulqida uchraydigan nuqsonlar: yolg'onchilik, agressivlik, huquqbuzarlik va jinoyatchilikning oldini olishda o‘quv masqa­nlarida beriladigan ta'lim-tarbiyaning ta'sirini oshirish yo`llarini tad-qiq etishda oila diagnotsiqasining muhim ahamiyati mavjud.
Pedagogika va psixologiya fanlarida ota-onalar bilan ish olib borishga doir turli xil yondashuvlar mavjud. Bulardan Q. Leongard, Myuntsenberg, Dembo-Rubinshteyn, E. Olimov, I. Grebenniqov, A.Q. Munavvarov, M. Qur'onov, O. Musurmonova, L. Mahmudovalar tomonidan yosh va pedagogik psixologiyaga asoslangan holda yaratilgan ma'rifiy-axborotli yondashuvlardir. Bu yondashuvlarning mazmuni va mohiyatidan qyelib chiqqan holda ota-onalarga uzluqsiz va ma'lum tizim asosida yordam berish maqsadida oila uchun ommaviy ta'lim datsurlari ham ishlab chiqilgan. Bu datsurlar asosida oilaning yoshlar tarbiyasidagi rolini faollashtirishga muvaffaq bo'linmoqda.
Ma'lumqi, aniq manzilga qaratilgan har qanday faoliyat o‘z samarasini beradi, shuning uchun muayyan ijtimoiy-pedagogik yordamga muqtoj oilalarni ijtimoiy pedagogik tashxis asosida aniqIab, ularga real yordam qo‘rsatish, ya'ni oilada valeologiq sog‘lom turmush tarzini shakllantirish va bolalarga to‘g‘ri tarbiya berish maqsadga muvofiqdir. Oila tarbiyasida aynan oila diagnotsiqasi muhim ahamiyat qasb etadi.
Har bir oilaning ehtiyojlarini inobatga olgan holda ularga ijti­moiy-pedagogik yordam berishda maxsus amaliy ishlar (spespraqtiqumlar) muhim ahamiyatga ega.

Oilada sog‘lom turmush tarzini barqarorlashtirish bo‘yicha amaliy ish quyidagicha amalga oshiriladi:

maqsadni belgilash, ya'ni oiladagi erishilgan yutuqlarni aniqlab, ularga suyangan holda ota-onalarning yana qanday imqoniyatlarga ega ekanliklarini hamda qanday yordamga muhtoj ekanligini belgilash;
haraqatlar algoritmi, ya'ni ota-onalar orasida oila tashxisini o'rnatishga doir anqyetalar tarqatish, ularga javoblar olish, tahlil yetish, ularning tavsifiga qo‘ra, ota-onalarni qichiq guruhlarga ajratish va tashxis natijalari bilan tanishtirish qabi faoliyatdir;
diagnotsiqa asosida pedagogik qonsiliumlarni tashqil etish, psixologiq xizmatni amalga oshirish rejalarini tuzish ishlari amalgam oshiriladi.
Bu oilaviy tarbiyaning o‘ziga xosligi shundaqi, u bolalarga ota-ona, qon-qardoshlik, avlod-ajdod xislatlarini uzatadi, uning davomiyligini saqlaydi, farzandni shaxs sifatida shakllantiradi, hayotga tayyorlaydi.
«Oilaviy tarbiya doimo o‘zining muraqqab va ko‘p qirraliligi, ajoyib va serjiloligi bilan ajralib turadi» (42,54), - deb ta'qidlaydi A. Munavvarov. Har bir oila o‘ziga xos bir olam, olam ichidagi va shu bilan birga olamga sig'magan olam, u tarbiya ishida o‘ziga xos, taqrorlanmas xususiyatlarni o‘zida namoyon qiladi. Ana shuning uchun ham oilaviy tarbiyaning hammaga ma'qul tushadigan yo`l-yo'riqlari mavjud emas.
O‘zbek xalqining milliy xususiyatlari: axloqiylik, o‘zini-o‘zi anglash, milliy tuyg'u, milliy madaniyat, milliy qiyinish va yurish-turishda o‘z aqsini topadiqi, o‘zbek oilasining tuzilishi va shaxslararo munosabatini o‘rganishda bularni chetlab o'tish mumkin emas. O‘zbek oilalari tuzilishiga quyidagi sifatlar xosdir: ko‘p bolalilik; oilada otaning bosh tarbiyachi sifatida namoyon bo‘lishi; qarindoshchilik, bir necha avlodlarning birgalikda yashashi.
Oilashunos olimlar: D.Abdullaeva, N.Ismoilova, F.Habibullaevlar tomonidan oilaning asosiy funqciyalari turlicha qlassifiqatsiva qilingan. Bu o‘rinda oila funqsiyalarini sanab o'tish bilan qifoyalanmay, balqi ularni bir tomondan odamlarning moddiy, xo'jalik-maishiy va iqqinchi tomondan, emosional va ijtimoiy-psixologiq ehtiyojlarini qondiruvchi funqsiyalarga farqlash muhim.
Jamiyatning asosiy bo‘g‘ini boimish-oilalaming vazifalari turli-tuman .
Har bir oila ijtimoiy tizim sifatida jamiyat oldida quyidagi aso­siy funqsiyalarni bajaradi: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, reqre­ativ, qommuniqativ, regulativ (boshqaruv).
Oilaning iqtisodiy funqsiyasi uning asosiy tarbiyaviy funqsiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy etsetiq tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini koyish bilan cheqlanmay, balqi uning so‘ngi g'ishti qo'yilgiincha javobgardir. Jamiyatning qomil fuqarosini shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funqsiyasi darajasiga qiradi. Chunqi shaxsning ijtimoiylashuvi dastaval oilada amalga oshadi (37, 41).

Oilaning qommuniqativ funqsiyasi oila a'zolarining O‘zaro muloqot va o‘zaro tushunishga bo'lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.

Oilaning reqreativ funqsiyasi. Niqoh-oila munosabatlari yuzaga qyelgan datslabqi, ibtidoiy zamonlardan buyon unga xaraqterli bo'l­gan xususiyatlardan biri, oila a'zolarining axloqiy-psixologiq himoyalanishini ta'minlash, yosh bolalarga va mehnatga yaroqsiz qishilar yoqi qyeqsa qarindoshlarga moddiy-ma'naviy va jismoniy yordam qo‘rsatish qabilardan iborat boiib qyelgan.
Bu holat oilaning reqreativ funqsiyasini tashqil qiladi. Oilaning reqreativ funqsiyasi - o‘zaro jismoniy, moddiy, ma'naviy va psixologiq yordam qo‘rsatish funqsiyalaridan biri hisoblanadi.
Oilaning muhim bo'lgan funqsiyalaridan yana biri - bu uning reproduqtiv (jamiyatning biologiq uzluqsizligini ta'minlash, bolalarni dunyoga qyeltirish) funqsiyasidir. Bu funqsiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga qyeltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bo'lgan davrdan boshlab yashab qyelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish intsinqti insonda farzand qo‘rishga ularni o'tsirishga va tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, qishi, odatda, o‘zini baxtiyor his eta olmaydi.
Oilaning felisitologiq funqsiyasi. Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funqsiyalaridan biri uning fe­lisitologiq funqsiyasidir (italyancha «felicite» - baxt degani). «Shaxsiy farovonlikqa erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi omil bo‘lib bormoqda. Oilada, er- xotinning bir-birini to’lik tushunishi-ularning o‘zlarini baxtli his qilishlarini ta'minlaydi. Shuningdeq, o‘zidagi mayjud tabiiy-ijodiy imqoniyatlarni (iqtidorni) ro'yobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga o‘zini baxtli his qilish imqonini beradi”. +yeyingi vaqtlarda insonning imqoniyatlari ortgan sari uning baxtga intilish darajasi ham ortib bormoqda.
Oilaning regulativ funqsiyasi oila a'zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdeq, birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada utsunlik va obro'ni amalga oshirishni ifodalaydi. Bunda qattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma'naviy tomondan qo'llab-quvvatlash nazarda tutiladi.
Oilaning relaqsatsiya funqsiyasi uning eng asosiy funqsiyalaridan biridir. Bu degani oila a'zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiqlash demaqdir.
Oila funqsiyalarining muvaffaqiyatli bajarilishi har qanday oila baxtini ta'minlovchi mezon hisoblanadi. Shuning uchun oilaning o‘z funqsiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi nafaqat uning ichqi holatiga, shu bilan birga jamiyatning ijtimoiy sog‘lomligiga ham ta'sir yetadi.

Bola maqtabga qyelgunga qadar oilada tarbiyalanadi. Oila bolaning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta'sir qo‘rsatishi tabiiy qoldir. Ota-onalarning bolalarni tarbiyalashdagi eng birinchi vazifalari ularning sog'ligini saqlashdir. Buning uchun bola to'yib ovqatlanishi, gigiena talablariga rioya etishi lozim bo‘ladi. Ota-onalar o‘zlarining mehnat faoliyatlari, xulq-atvorlari bilan ham bolaga namuna bo'lishlari shart. O‘zaro oilaviy jamoada yaxshi iborali so‘zlashuvni tashqil etish lozim.

Ota-onalar bolalarining maqtab-o‘quv vazifalarini yaxshi bajarilishini ta'minlash uchun quyidagilarga rioya qilsalar maqsadga muvofiqdir:

• 
  bolalarning darsga qyech qolishlariga va sababsiz dars qoldirishlariga yo’l qo'ymaslik;
  
• 
  ularning mashg'uloti uchun uyda qulay sharoit yaratish;
  
• 
  bolalarning uy vazifalariga halollik bilan qarashga o‘rgatish, ularning g'ayrat va chidamliligini oshirish;
  
• 
  bolalarni vijdonli va rotsgo'y boiishga, mutsaqil ishlarga o'r­gatish.
  

Oiladagi sogiom muhit, odamiylik, insonparvarlik munosabatlari farzandning ruhiy dunyosiga ijobiy ta'sir qo‘rsatadi. Ota-onaning o‘zaro yaxshi munosabati, mehribonligi, g'amxo'rligi oila­dagi farzandlarning munosabatlarini to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi. Ona qizida muloyimlik, shirinsuxanlik, qizlarga xos oriyat, uyatchanlik, ibo, iffat qabi fazilatlarni tarbiyalash bilan birga, unga uy-ro‘zg‘or yumushlarini o‘rgatish ham lozim. Ota o'g'lida to'g'riso‘zlik, mehnatsevarlik, olijanoblik, fidoiylik, saxovatpeshalik qabi hislatlarni shakllantirishi bilan birga uyda erqaqlar bajaradigan bar-cha yumushlardan xabardor qilishi qyeraq. Ayrim satitsiq ma'lumotlarga qaraganda, bugungi intensiv turmush tarzini qyechirayotgan oilalarda ideal siymoga yaqin-ota haftasiga farzandlari tarbiyasiga atigi 1,5 soat, ona - 4-5 soat, ish bilan mashg'ul deb qaraluvchi ota - 12 minut, ona - 3 soat vaqtini ajratar ekan. Bundan qo‘rinib turibdiqi, bu ajratilgan vaqt bolalarning barqamol shaxs sifatida qaror topishida yetarli emas.
Ayrim oilalarda erqaqlarning bola tarbiyasidagi ishtiroqi qam vaqtni egallaydi. Shu sababli, bugungi qunda qocha bezori, deviant xulqi buzilgan bolalar paydo bo‘lmoqda.
Ma'lumqi, oila va qanndoshlik munosabatlari har qanday qishi hayotining zaruriy qismi hisoblanadi. Oilaviy munosabatlar er va xotin, ota-onalar va bolalar, aqa-uqalar va opa-singillar o‘rtasidagi munosabatlar har jihatdan ilik va qoniqarli bo‘lishi mumkin. Am­mo bu munosabatlar yoshlarni chuqur umidsizlik va gunohqorlik tuyg'ulariga yetaqlovchi muammolar va ixtiloflar bilan ham to'la-dir. «Oilaviy hayotning «qorongu tomonlari» televidenie va boshqa ommaviy axborot vositalarida namoyish qilinadigan ayrim qo‘rqam manzaralariga ziddir. Oilaning buzilishiga va ajralishiga olib qyeladigan ziddiyatlarni, janjallarni hisobga olgan holda, oilaviy hayotning o‘ziga tortmaydigan ko‘pgina salbiy tomonlari ham mavjud. Ba'zan ruhiy qasalliklar ham oilaviy munosabatlar xaraqteriga ta'sir etadi. O‘zining salbiy oqibatlariga qo‘ra, oilaviy hayot-dagi agressivlik, ichqilikbozlik, giyohvandlik va boshqa illatlar og‘ir holatlar hisoblanadi» (30, 450).
«Ayniqsa, ota-onalar ajralishining bolalarga o‘tqazadigan salbiy ta'sirini baholash juda qiyin. Ajralish oldidan ota-onalar o‘rtasidagi tortishuvning qanchalik quchli ekanligiga, bolalarning yoshiga, ularning qarindoshlari bor-yo'qligiga, farzandning ajralgan ota-onaga bo'lgan munosabatlariga, har iqqi ota-onaning tez-tez qo'rishib turish imqoniyatining bor-yo'qligiga ko‘p narsa bog‘lik. Bulaf va boshqa bir qator omillar bolaning qo'niqish jarayoniga ta'sir qo‘rsatadilar. Hatto oiladagi ruhiy-ma'naviy tanglikni bolalar tezda seza olish qobiliyatlariga egadirlar. Ajralish holatlarining salbiy oqibatlari ular uchun nihoyatda og‘ir qyechadi.
Tadqiqotlar shuni qo‘rsatadiqi, ota-onalari ajralganidan so‘ng, ko‘p holatlarda bolalar o‘zlariga qyela olmay, xomush yurishadi.
Navoiy, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarining tumanlari va shaharlarida yaqin ora (2002-2006 yillar)da ajralgan ellik saqqizta oilalarning bolalari turmush tarzini hamda hayotini o‘rganish shundan dalolat berdiqi, mazqur oilalardagi 4-6 yoshli maqtabgacha davr yoshidagi, 7-11 qichiq maqtab yoshidagi hamda 12-14 yoshli o‘smirlar va 15-17 yoshli ilq o‘spirinlar sress ta'siri otsida ekanligi aniqlandi. 2001 yilning quz oyida o‘tqazilgan so'rovda qatnashgan 142 ta bolaning qariyb barchasi ajralish vaqtida o'tqir emotsional holatni boshidan qyechirganlar. Maqtabgacha yoshdagi bolalar ba'zan yuz bergan holat uchun o‘zlarini aybdor hisoblab, quchli tashvish va iztirob cheqishgan. 12-14 yoshdagi o‘smirlarning 69 tasida, ya'ni 48,6 foizi ajralish natijasida xulqida qo'rslik, qo'pollik alomatlari quzatildi. 15-17 yoshdagi 57 nafar o‘spirin ota-onalarining niyatlarini tushunsalarda, leqin ajralish oqibatlari va o‘zlarining qyelajaqlari uchun xavotirda ekanliklarini bildirdilar. Ularning 40,1 foizida g'azablanish va agressivlik holatlari quzatildi. Biroq to'rt yillik davr oxirida (2005-yil) bolalarning 2-3 qismi uydagi hayotidan va tevaraq-atrofdagilari bilan muloqotidan har holda qo'niqqanliklarini bildirishdi. Ularning 1-3 qismi yolg'izlik va yaqin odamlarini yo'qotish qayg'usida o‘z hayotlaridan qoniqma-ganliklarini namoyish etishdi. O‘tqazilgan so'rovnoma natijalaridan shu narsa ma'lum bo'ldiqi, bolalar ota-onalarining har iqqalasi bilan muntazam muomalaga qirishishi o‘ta zarur pedagogik jarayondir. Bu jarayonda ularning xulqida ijobiy sifatlarni shakllantirish mumkin».
O’zbekistonda ruy berayotgan o’zgarishlar "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" yo’nalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, o’quv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi.
Oila-jamiyatning tayanchi. Farzandlarimiz ongida elu yurtga, Vatanga muhabbat tuyg’ulari oilada, yashab turgan mahallada shakllanadi. Mamlakatning ertangi kuni, tinch va obod bo’lishi eng oldin mana shu kichik jamiyatda o’sib-unayotgan bolalarimizga bog’liq. Qaysi oilada, qaysi mahallada tarbiya yaxshi yo’lga qo’yilar ekan, o’sha oila, o’sha mahalla gullab-yashnaydi.
Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak?, degan savol ko’pchilikni o’ylantiradi. Ko’pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibn Sino bola tarbiyasi bilan uning tug’ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq shug’ullanish lozim, deb javob bergan.
Oila, odob-axloq va ta’lim-tarbiyaga e’tibor qon-qonimizga singib ketgan burchlarimizdandir. “Bir bolaga yetti qo’shni ota-ona” degan ibratli maqol ham aynan xalqimizga xos. Mana shu maqolning o’zi ham farzand tarbiyasi, oilaparvarlik biz uchun nechog’lik muhim ekanini bildiradi. Mahalla ahli, ayniqsa keksalar ko’chada nobop ish qilayotgan bola oldidan hech qachon beparvo o’tib ketmagan, shu zahotiyoq tanbeh berib to’g’ri yo’lga chaqirgan. Zero, har tomonlama chiroyli, odobli, go’zal xulqli bo’lish, nafsni poklashga buyuruvchi muqaddas dinimiz oilaga katta ahamiyat beradi.
Oiladagi muhit ota-ona o’z ma’suliyatlarini his qilishi bilan barqaror bo’ladi. Bolalarning odobli bo’lib ulg’ayishi uchun ota-ona bilan bir qatorda mahalla-kuy ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida ko’rganini qiladi”, deb bejiz aytmagan xalqimiz.Farzand tarbiyalayotgan ota-ona har bir harakati, yurish turishi, muomalasi, boshqalar bilan o’zaro munosabatida olijanob fazilatlarni namoyon eta bilishi kerak. Chunki bola tabiatan nihoyatda taqlidchan va kuzatuvchan bo’ladi. Shuning uchun uning atrofdagilari o’z odatlari bilan ba’zan o’zlari sezmagan holda ularga ta’sir qiladilar. Oiladagi qo’pol munosabatlar, ko’p yolg’on gapirish, yoqimsiz xatti-harakat bola tarbiyasiga salbiy ta’sir qiladigan nosog’lom muhitni keltirib chiqaradi.
Farzand tarbiyasida ota-onaning muomalasi muhim o’rin tutadi. Bola ota-ona tomonidan qo’pol, dag’al so’zlar eshitib, kaltak yeb katta bo’lsa, bu uning tabiatiga salbiy ta’sir qiladi. Bu esa o’z navbatida oiladagi nosog’lom muhitda tarbiyalanayotgan boladan “ma’naviy kasal” insonlar shakllanadi. Ular esa jamiyat ma’naviyatiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Oilada ota-onalar “ommaviy madaniyat” ta’siriga berilib ketishi oqibatida farzandlarning tarbiyasiga ham salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.
Istiqlol tufayli xalqimiz chet-el yurtlarini kezib, yangi xalq va urf-odatlarni guvohi bo’lib qaytmoqdalar. Shu jumladan Yevropa davlatlariga sayr qilib kelayotgan fuqarolarimiz bugungi kunda g’arb o’smirlari orasida boshqa mamlakatlar yoshlariga qaraganda uyushgan jinoyatchilik va zo’ravonlikka berilish holati yuqori. Bunga sabab bolalarga keragidan ortiq erkinlik berilgani ekan. Ularni hozirdan aysh-ishratga berilib, turli axloqsiz hatti-harakatlarga ruju qo’yishdan hech kim qaytarmasligini aytib berishmoqda.
Inson hayoti davomida biror shaxsni o’ziga o’rnak deb biladi, bundan inson u kabi hayot kechirishni, u erishgan yutuqlar kabi muvaffaqiyatlarga erishishni, yuksak cho’qqilarga chiqishni ko’zlaydi. Bugun jamiyatning yosh a’zolari o’z hayotlari uchun boshqa madaniyat vakillarining fikrlash va hayot tarzini o’rnak qilib olishlari ko’p muammolarni keltirib chiqarmoqda.
XXI asrda turli hayot tarzlari va g’oyalar raqobatga kirishdi. Bunda muvaffaqiyatga erishish uchun har bir davlat o’zligini saqlagan holda diniy va milliy qadriyatlarini boshqalarga anglatishni asos qilgan mafkuraga ega bo’lishi lozim. Aks holda, o’zlikni yo’qotish, bebaho qadriyatlardan voz kechish kishini taraqqiyotdan ajratib, uni tobe, mustaqil fikri yo’q manqurtga aylantirib qo’yadi. Hozirgi kunda g’arazli maqsadlarni amalga oshirish uchun zimdan olib borilayotgan fitnalar ba’zi millatlarning o’zligini yo’qotishga qaratilganini sezish mumkin. Bunda e’tibor xududlarini egallash emas, balki inson ongini egallashga yo’naltirilgan.
Albatta bola tarbiyasi o’ta murakkab va ma’suliyatlidir. Bu har bir ota-onadan o’z ustida muntazam ishlashni, bolalar tarbiyasiga oid barcha ma’lumotlardan baxobar bo’lib borishni talab etadi. Farzand tarbiyasi bu shunchaki tajriba, oddiy ko’rsatma va bilimlar jamlanmasi emas, balki o’z ichiga diniy-axloqiy bilimlar, tibbiyot, etika, psixologiya, pedagogika kabi sohalariga oid bilimlarni ham qamrab oladigan murakkab jarayondir.
Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi shundaki, birinchidan, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk insonni shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik, jinsiy tarbiya, axloqiy tarbiya berish sifati va ko’lamini oshirish talabini qo’yadi.
Ta’lim-tarbiya, odob-axloq bolalikdan berilgani ma’qul. Rasululloh (a.s.): “Birontangiz o’z farzandlaringizni tartib-intizomga o’rgatsa, bu har kuni sadaqa bergandan yaxshiroqdir”, deya marhamat qilganlar.
Bolalarni intizomga o’rgatish oila mustahkamligiga asos bo’ladi. Islom shu ma’noda ota-onalarni o’z farzandlariga sog’lom tarbiya berishga rag’batlantiradi. Hadisi sharifda “Farzandlaringizni hurmat qiling va ularni yaxshi xulq bilan xulqlantiring” deb ta’kidlangan.
Farzand tarbiyasi jarayonida bola huquqlarining kamsitilmasligi talab etiladi. Oilaviy tarbiya ijtimoiy tarbiyaga nisbatan bolalarning ruhiy olamiga, hissiyoti va tuyg’ulariga chuqur ta’sir ko’rsatadi. Taniqli pedagog A.S.Makarenko besh yoshgacha bo’lgan tarbiya bolaning shaxsiyati shakllanishida o’ta muhim ahamiyatga ega ekanini qayd etib o’tgan. Bu haqda u shunday deb yozgan: “…tarbiyaning bosh asosi besh yoshda nihoyasiga yetadi, demak, siz besh yoshgacha nima qilgan bo’lsangiz, bu tarbiyaviy jarayonning 90 foizini tashkil etadi, keyingi tarbiya esa qayta tarbiyalash negizida davom etadi”. Mana shu jarayonda bola tarbiyasiga o’ta e’tiborli bo’lish lozim.
Yoshlarning qalbi va ongida sog’lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg’usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol etib tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi. Zero, hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o’z umri va salohiyatini bag’ishlagan allomalarimizning asarlarida sog’lom avlod tarbiyasi bilan bog’liq masalalarga alohida o’rin berilgan.
Sharq allomalari o’z asarlarida farzandlarga tarbiya va ta’lim berish, uni ma’rifatu madaniyatga yetaklash muammolariga e’tibor berganlar.
Buyuk mutafakkirlar farzand tarbiyasi, go’zal axloqning inson kamolotiga sabab bo’luvchi yuksak fazilat ekanini ta’kidlaganlar. Jumladan, Imom Buxoriyning “al-Adab al-mufrad hadislar to’plami, Abu Lays Samarqandiyning “Tanbehul g’ofiliyn” asarlarida farzandlarga yuksak insoniy fazilatlarni kamol toptirish tarannum etilgan.
Yurtimiz ulamolari o’z asarlarida farzandining chiroyli odobidan umid qilgan ota-ona, uni muntazam ravishda husni xulq asosi bo’lgan muomala odobining quyidagi qirralari bilan tanishtirib borishi muhim ekanini alohida ta’kidlaganlar:
– farzandingiz odamlar bilan muomalada shirinso’z, muloyim, bosiq va kamtar bo’lishiga e’tibor qarating;
– odamlar xursandchiligini baham ko’rish, g’am-anduhidan qayg’urish, mol-mulkiga xiyonat qilmaslik, yaxshilikka chorlab, yomonlikdan qaytarish husni xulq egalariga xos fazilatlardandir. Shuning uchun farzandingizga ana shu xislatlarni bolalikdan singdirish payida bo’ling;
– farzandingizga o’zgalar bilan muomala chog’ida boshqalarni g’iybat qilish, o’zgalarni mensimaslik, obro’si, boyligi yoki mansabiga qarab munosabat ko’rsatish ham odobsizlik ekanini uqtirib boring;
– yoshi ulug’ kishilar, ustozlar bilan muomalada ularning ko’ziga tik boqmay, gaplarini jim tinglash, savollarigagina javob qaytarish, buyruqlarini sidqidildan bajarish ham bolalar qalbiga jo qilishga e’tibor bering.
Ota-bobolarmiz azaldan o’g’il qizlarning go’zal xulqli, odobli bo’lishiga katta ahamiyat berganlar. Binobarin, islom dinida ham axloq imon qatoriga qo’yiladi.
Farzand tarbiya qilganda odatda o’g’il bolalar tarbiyasi bilan ko’proq ota, qiz bola tarbiyasi bilan esa ona shug’ullanadi. Albatta bunda farzandning saviyasini inobatga olish muhim. Bolani biror-bir yutuqqa erishishida, natijani ko’rishga shoshmaslik kerak. Masalan ikki yoshgacha faqat shirin so’z bilan, erkalash orqali tarbiya qilinadi. Besh yoshgacha bola atrofni o’rganadi, asosiy ma’lumotni shu yosh oralig’ida egallaydi. Bu davrda biz ko’proq amaliy jihatdan namuna bo’lishga urinishimiz, sog’lom oilaviy muhitni yaratishimiz zarur bo’ladi.
Oilada otaning bolalariga loqayd bo’lishi oxiri xunuk oqibatlarga sabab bo’ladi. Loqaydlik yomon illat bo’lib, u bola tarbiyasining buzilishiga katta yo’l ochadi. Ota sustkashlik qilib, burchini ado etmagani va manfaatli ilm hamda yaxshi amalni o’rgatmagani oqibatida o’z farzandidan zarur ijobiy hislatlarni shakllantira ololmagan. Farzand ham otasining yaxshi tarbiyasidan mahrum bo’lib o’sadi. Keyingi davr esa bir oz talabchanlik va intizomni talab etadi. Bu davr o’smirlik payti bo’lib, bola oq-qorani ayni shu davrda ajratadi. Yaxshilikka mukofot, yomonlikka jazo muqarrarligini shu bosqichdan o’rganadi. Bu davrda farzand to’g’ri yo’lga solinsa, tarbiyali do’stlarga hamroh qilinsa, uning odobli bo’lib, yaxshi inson bo’lishi uchun muhim qadam qo’yiladi.
Odatda onalar o’z bolalarining xato va kamchiliklarini otasidan yashirishga harakat qiladilar. Aytsam urishadi, bolamga qattiq tegadi deb, yo’l qo’ygan xatolari, qo’l urgan yomon ishlarini otaga aytmaydilar. Oqibatda bola o’z vaqtida tanbeh olmaganidan keyin bora-bora kattaroq jinoyatlarni ham qo’rqmasdan qilaverishi mumkin.
Mehr-muhabbat berishda ham me’yorni saqlay bilish kerak. bolaning barcha aytganlarini qilish, barcha to’g’ri-noto’g’ri xatti-harakatlarini ma’qullash yoki xatto indamaslik farzandning umuman tarbiyasiz bo’lib o’sishiga olib keladi. Ortiqcha taltaytirib erkalash bolani har jihatdan sustlashtirib qo’yadi, mehr ko’rsatish esa uni yanada faol bo’lishga undaydi. Erka o’sgan bola faqatgtna shaxsiy manfaatlarini ko’zlaydigan, ma’suliyatsiz bo’lib voyaga yetadi. Shuning uchun farzandning barkamol inson bo’lib yetishida onaning xizmati juda zarur va muhimdir. Bolalik chog’ida farzandning qalbi o’ta yumshoq va ta’sirga beriluvchan bo’ladi. Shu bois diniy ta’limotlarda bolalarni mehr bilan erkalash, farzandning bolalik davrini xursand o’tkazishga alohida e’tibor qaratiladi. Ayniqsa, qiz bolaning ko’ngli nozik bo’lishini hisobga olib, ularga alohida mehr ko’rsatishga chaqiriladi. Diniy ta’limotlarda ota-ona o’z farzandlariga ta’lim-tarbiya berishi ham dolzarb vazifalardan deb qaraladi. Bu haqda Muhammad (alayhissalom):
“Farzandlaringizga ta’lim bering, chunki ular sizniki bo’lmagan vaqt uchun tug’ilganlar”, deb har bir ota-onani bolaning o’z zamonasi ilm-fani, ta’limiga befarq qaramaslikka chaqirganlar.
Tarbiyada eng muhim vosita bu mehr va shirinso’zlik bilan tarbiyalashdir. Bu ikki vosita bir bo’lib, bolani shakllantiradi. Shu jumladan, ta’limni ham g’azab va jazolash bilan amalga oshirmagan ma’qul. Zero, zo’rlab berilgan ta’lim bola xotirasidan tezda o’chib ketadi. Oqibatda uning shu sohaga nisbatan qiziqishi so’nishi mumkin. Bundan ko’rinadiki, ta’limning avvali ham yaxshi tarbiyadan boshlanadi.
Islom ta’limotida yosh avlodning jismonan sog’lom va baquvvat bo’lib ulg’ayishiga jiddiy ahamiyat berilgan. Bu haqda Payg’ambarimiz (s.a.v.): “Farzandlaringizga suzish va kamon otishni, qizlarga ip yigirishni o’rgatinglar”, deganlar.
Bugungi kunda farzand tarbiyasida ijtimoiy muammolardan; uyali telefonlardagi tajovuzliklar hamda Ijtimoiy tarmoqlar to’ri tabora avj olmoqda. Ushbu zamonaviy kommunikatsiya vositalari muhim aloqa vositalari bo’lishi bilan birga ba’zi ma’naviyati to’liq shakllanmagan sust yoshlarga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ijtimoiy tarmoq ta’siriga tushib qolgan yoshlarga ota-onalar, o’quv muassasalari bilan birgalikda yondoshib aloqa vositalarining asl mohiyatini tushuntirib berishlari lozim.
Tarbiyadan tashqaridan bo’ladigan salbiy ta’sir bu, eng katta xatardir. Chunki farzandga oilada bu boradagi erkinlikka yo’l qo’yilmagach, u o’z qiziqish va rag’batlarini qondiradigan sabablarni tashqaridan izlay boshlaydi. Demak, ota-ona farzandining tashqi hayotiga ham katta e’tibor qaratishi talab etiladi. Ya’ni, ular farzandi maktab yoki kollejdan keyin qaerga borishi, nima bilan shug’ullanishini nazorat qilish lozim.
Farzandga bilim olish uchun sharoit yaratish ham ota-onaning vazifasidir. Payg’ambarimiz (s.a.v.): “Ilm olish har bir musulmon va muslima uchun farzdir”, deb marhamat qilganlarida, o’g’il va qiz farzandlarimizga ilm olish uchun barobar sharoitni ta’minlash kerakligini nazarda tutganlar.
Yosh avlod yetuk va komil shaxs bo’lib voyaga yetishi uchun yana bir muhim omil hayot tarziga aylanishi zarur. U ham bo’lsa “kitobxonlik”. Buning uchun yurtimizda barcha sharoitlar yaratilingan. Ommaviy, ilmiy kutubxonalar, “Aybuk” tarzidagi kitob-kafe do’konlari va boshqalar so’zimizning yaqqol misolidir.
Ota-ona farzandiga vaqtni unumli o’tkazishni o’rgatishida vosita sifatida foydalanishi mumkin bo’lgan usullardan yana biri-zamonaviy axborot texnologiyalaridan oqilona foydalanishdir.
Ota-ona bolada estetik tarbiya, go’zal manzaralardan zavq olish hissini shakllantirish uchun uni o’zi bilan birga tabiatdagi manzarali joylarga, muzeylarga olib borishi va shu bilan birga uning qalbida go’zallik latofatini singdirishi muhim. Xulosa qilib aytish mumkinki, mustahkam ma’naviy immunitetli, o’zining fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqori marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila muhiti juda katta ahamiyat kasb etadi. Hech kimga sir emas, insonning qalbi va ongini egallash, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar ham kuchayib borayotgan bugungi kunda o’zining kimligini, qanday bebaho meros vorislari ekanini teran anglab, ona yurtga muhabbat va sadoqat hissi bilan yashaydigan, imon-e’tiqodi mustahkam yosh avlodgina muqaddas zaminimizni yot va begona ta’sirlardan, balo-qazolardan saqlashga, Vatanimizni har tomonlama ravnaq toptirishga qodir bo’ladi. Farzandlarimizga shunday tarbiya berayliki, ular o’z ota-bobolariga, o’z tarixi, Vatani, ona tiliga, millati, diniga va an’nalariga sodiq bo’lib kamol topishsin. Ulg’ayotgan shaxsda ijobiy sifatlar shakllanishida oiladagi sog’lom muhit katta ahamiyat kasb etadi. Oilada sog’lom muhitning saqlanishi ko’p omillarga bog’liq. Masalan, oila boshliqlarning o’zaro yaxshi munosabati, xonadon qariyalariga hurmat, e’tibor oiladagi bolalarning o’zaro munosabatlari to’g’ri tarbiyalangani, ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar jonkuyarligi, oilada o’rnatilgan to’g’ri munosabatda bo’lish kabilar shular jumlasidandir. Bularning qay birida mutanosiblik buzilsa demak, o’sha oiladagi sog’lom muhitga putur yetadi. Bola tarbiyasida ota-onaning bir-biriga munosabati o’zlarini tuta bilishlari muhimdir. Oilada muomalaning barcha qoidalariga amal qilinishi lozim. Kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash, bir-biriga mehribonlik, ayniqsa, ayollarni izzat qilish odatga, qoidaga aylanib borishi kerak. Bolalarga onani hurmat qilishni, unga mehribon bo’lishni o’rgatish otaning muhim vazifasi. Odatda o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi xislatlarni o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, bolani tarbiyalashga o’z hissalarini qo’shadilar. Ona g’amxo’r, mehribln ko’ngilchan uy bekasi bo’lsa, ota kuch-qudrat, jasurlik, qattiqqo’lik va adolat ramzi. Ota ko’proq bolaning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun qayg’ursa, ona yurish-turish, muomala, xis-tuyg’u nafosat uchun tashvishlanadi. Bularning hammasi nisbiy bo’lib, ota ham, ona ham bolaning aqliy, axloqiy, jismoniy kamolati uchun baravar javobgar, chunki ularning biridan bir maqsadi shaxsni tarbiyalashga qaratilgandir. Anna shu jarayonning muvaffaqiyatli bajarishi ko’p o’rinda ota-onaning obro’siga bog’liq. Manfaatlar umumiy bo’lgan ahil oilada yaxshi odat an’analar vujudga keladi, sog’lom muhit mehr-oqibat, qadr-qimmat uchun zamin yaratadi. Bolaning yaxshi tarbiya topishlari uchun shart-sharoit tug’iladi. Oilada er-xotin o’rtasidagi o’zaro xurmat, ishonch va vafo sadoqat bolalar quvnoq, hushchaqchaq o’sishlariga, normal tarbiyalanishlariga, xonadonda sog’lom muhit yaratilishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi
Oila a’zolari o’zaro hurmatni joyiga qo’yishlari, bir-birlari uchun jon kuydirishlari, yaxshi munosabata bo’lishlari kerak. Oilada hamisha samimiyat va ko’tarinki ruh xukmron bo’lsa oila a’zolarining kayfiyatiga ijobiy ta’sir etadi. qaysi oilada noaxillik, qo’pollik, do’q-po’pisa, asabiylik xukmron ekan, unda xalovat ham bo’lmaydi.Oiladagi arzimagan janjal ham dastavval bolalarning psixik holatiga ta’sir qiladi. Ularda yomon odatlar xosil bo’lishiga olib keladi. Bolalar ulg’aygach, ular ham qush uyasida ko’rganini qiladi qabilida ish tutishadi.
Ota-ona bir-birini behurmat qilmasligi, obro’larini tushirmasligi, oilaviy nizolarni bola yo’q vaqtida bartaraf etishlari shart. Oiladagi sog’lom vaziyatni barpo etish uchun er-xotin baravar ma’suliyatli bo’lishlari, agar ulardan biri mehribonroq, xushtavozeroq buo’lsa, u ikkinchisiga namuna ko’rsatishi lozim.Bola yomon yoki yaxshi xulql, fe’l-atvorli bo’lib tug’ilmaydi. Uning o’sib borishi jarayonida oila muhiti, ota-onaning, kishilarning, atrof-muhitdagi munosabatlarning ta’siri hal qiluvchi rolь o’ynaydi. Ayniqsa ota-onaning o’zaro munosabati, yurish-turishi muhim ahamiyat kasb etadi. Oiladagi totuvlik, hamjihatlik, o’zaro hurmat va yordam, shirinsuxanlik, mehnatsevarlik va to’g’rilik bolaga ijobiy ta’sir qiladi. Oilaviy an’analar oilada yuksak axloqiy muhit yaratish imkonini beradi. Oila a’zolaridan birining tug’ilgan kunini nishonlash, to’y marosimlari, yubiley kechalari yoki oila azolaridan birining mukofotlanishi, ma’lum sohadagi ixtirosiga bag’ishlangan oilaviy tantanalar oila an’analari jumlasiga kiradi. Bolalar va kattalarning sovg’alar tayyorlashi, ularning alohida hayajon bilan o’z egalariga topshirish shunday bir tantanali shodiyona vaziyatni vujudga keltiradiki, bu vaziyat ma’naviy madaniyatni tarkib toptiradi, oilani jamoa sifatida jipslashtiradi.Oilaga berilgan barcha ta’riflarga yana shuni qo’shimcha qilish mumkinki, u murakkab mexanizm hamdir. Oilada sog’lom muhit yaratish va uni uzoq vaqt bir necha o’n yillar mobaynida saqlash uchun oila a’zolarining dunyoqarashi, nuqtai nazari, fikrlari o’zaro yaqin bo’lishi lozim. Oila a’zolari o’rtasidagi kelishmovchiliklar ko’pincha insoniy munosabatlardan, kishilar xulqini, hayotiy munosabatlarini baholashdan kelib chiqadi. Bu oilaviy muhit qarama-qarshi munosabatlardan tarkib topganligining natijasidir. Tarbiya ishida esa bunday kelishmovchiliklar salbiy iz qoldiradi. Bolalarda shubha, ikkilanish paydo bo’ladi, ota yoki onaning o’gitlariga ishonch susayadi yoki butunlay yo’qoladi. Shuning uchun ham oilada sog’lom muhitni shakllantirishda fikrlar yaqinligiga kata e’tibor beriladi.
1.2 TARBIYAVIY ISHLAR JARAYONIGA OILAVIY UDUMLAR VA AN'ANALARNING ALOQASI.

Maktabning oila va keng jamoatchilik bilan aloqasi sinf rahbari orqali amalga oshiriladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan olib boradigan ishlariga quyidagi vazifalarni hal qiladi: Ota-onalar bilan yaqindan aloqa o’rnatadi va aloqani doimo mustahkamlab boradi; O’quvchiga nisbatan maktabning va oilaning yagona talablar qo’yishga erishadi;Sinf ota-onalar jamoasini tashkil etib, ularning sinfdagi tarbiyaviy ishlariga faol qatnashishlarini ta’minlaydi; Ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tarqatadi va ularning pedagogik madaniyatini yuqori darajaga ko’taradi; Sinfga otaliq qilayotgan tashkilotlar, oila va maktabga yordam beruvchi tashkilotlar bilan aloqa o’rnatadi va ularni sinfdagi tarbiyaviy ishlarga jalb qiladi. Sinf rahbarining o’quvchini yaxshi tarbiyalashdagi oila va jamoatchilik bilan hamkorligining muvaffaqiyati ularning bola bilan qilayotgan ishlari haqida bir-birlariga qanchalik ko’p, aniq va muntazam xabar berib turishlariga bog’liq. Ana shu maqsadda sinf rahbari oilaga bir qator tizimli axborotlar berib turishi kerak: O’quvchining o’quv mehnatiga tavsifnoma, o’qishdagi muvaffaqiyati va muvaffaqiyatsizligi, ularning sabablari, olayotgan baholari. O’quvchinnig ijtimoiy faolligi haqida axborotlar, o’quvchining jamoa hayotidagi ishtiroki nimalardan iborat ekanligi, jamoat topshiriqlari va vazifalarning bor- yo’qligi, sababi, ularga o’zining munosabati. O’quvchining o’z o’rtoqlari, o’qituvchilari bilan munosabatida vujudga kelgan holatlarning xarakteri, maktabdagi munosabatlarnnig doirasi. O’quvchining ayrim hatti-harakatlarini tahlil qilib, ularga pedagogik izohlar berish. Oilaga o’quvchi tarbiyachi haqida maslahat va tavsiyalar.Oila ham o’z navbatida farzandi haqida o’z mulohazalari, kuzatishlari yuzasidan sinf rahbariga quyidagi mazmunda ma’lum axborotlar berib borishi mumkin: Farzandi uyga berilgan vazifalarni qanday bajaradi, unga sarflaydigan vaqti, dars tayyorlash tartibi, mustaqillik darajasi.Belgilangan kun tartibining bola tomonidan bajarilishi. O’quvchining maktab haqidagi hikoyalari, taassurotlari, gaplari, sinf hayotidagi turli voqealarga baholari. Ota-onaning ayrim o’qituvchilardan, sinf rahbaridan, maktab rahbarlaridan iltimoslari va takliflari. Sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keyingi rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi.

Sinf rahbarining ota-onalar bilan olib boradigan ishlari tajribasida shaxsiy, sinf-sinfli va ommaviy kabi shakllar keng tarqalgan. Ayniqsa, uning ota-onalar bilan olib boradigan ommaviy ishlari bu sohadagi faoliyatinnig asosiy yo’nalishidir. CHunki bu barcha ota-onalarni birlashtiradi hamda ularni maktab talablari bilan tanishtirish, jamiyatning tarbiyadan kuzatadigan maqsadlari, ota-onaning vazifalari, tarbiyani amalga oshirish yo’llari, uslub va shakllari haqida bilim berish, sinf hayotidagi o’zgarishlar, rejalar haqida maslahatlashish uchun pedagogik ma’ruzalar tashkil etish ilmiy anjumanlar, “ochiq eshik” kunlari, savol-javob kechalari, ota-onalar majlislari o’tkazish ommaviy ishning turlaridir. Sinf rahbarining tajribasida ota-onalar majlislari keng tarqalgan va qaror topgan ish shaklidir. Bu majlislar sinf ota-onalar jamoasining yuqori organi sifatida o’z qarorlari bilan sinfdagi, oiladagi va turar joylardagi amalga oshiriladigan tarbiyaviy ishlarning vazifasini va yo’nalishini belgilab beradi.
Sinf ota-onalar majlislarining bir necha xili mavjud: sinfdagi tashkiliy ishlar bilan bog’liq majlislar, ota-onalarga pedagogik ma’lumot berishga bag’ishlangan majlislar, munozara shaklidagi majlislar, yarim yillik yoki yil yakuniga bag’ishlangan majlislar. Bu majlislarning har biri o’z maqsadiga tayyorlash va o’tkazish tartibiga ega. Tashkiliy masalalar bilan bog’liq sinf ota-onalari majlisida odatda ota-onalar sinfi saylanadi, ish rejalari tasdiqlanadi, ota-onalar o’rtasidagi vazifalar taqsimlanadi.Ko’pgina maktabdagi sinf rahbarining ota-onalar bilan olib borayotgan ishlari tajribasida savol-javob kechalari, maslahatlar va munozaralar ham vujudga kelmoqda. Maslahatlar ko’proq shaxsiy ish shakli bo’lib, unga sinf rahbari ota yoki onaga farzandini tarbiyalashdagi qiyinchiliklarni bartaraf etish va boshqa masalalar yuzasidan aniq maslahatlar beradi. Sinf rahbari o’zining shaxsiy suhbatini, oilani o’rganish va kuzatish asosida to’plagan ma’lumotlarni ota-onalar bilan o’tkaziladigan ishlarni hisobga olib boradigan maxsus jurnaliga yozib borishi g’oyatda muhim. Agar bu xil jurnalni sinf rahbarlari har yili muntazam holda yuritib borsa, u tarbiyaviy ta’siri yaxshilashning muhim vositasiga aylanadi. Tarixning guvoxlik berishicha, xar bir xalk va millat uzlarining eng ibtidoiy davridan, ya’ni urugchilik davridan boshlab, uzligini namoyon kilishiga, milliyligini saklab kolishga va uni tobora rivojlantirib borishga xarakat kilib kelganlar. Tarbiyaning bunday kurinishlari va uning uziga xos shakllari xilma-xildir. Shu urinda milliy kaxramon Spitamenning vatanparvarlik yulida olib borgan mardonavor kurashlar yukoridagi fikrimizga dadil bula oladi. Ilm-fan mu’jizalar yaratgan Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Axmad Fargoniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy va boshka kuplab ajdodlarimiz kaysi zaminda yashamasin, kaysi tilda asarlar yaratmasin, uz elini, urf-odatlarini unutmaganlar, doimo «uzbek» degan nomni uluglaganlar. Milliy an’analarmizni urganishda Maxmud Koshgariy va Yusuf Xos Xojib singari mashxur siymolar xizmatlari xam bekiyosdir. Amir Temur, Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Zaxiriddin Muxammad Bobur, Abdulgozi Baxodirxon, Nodirabegim, Usmon Nosir, Abdulla Kodiriy kabi yorkin siysolarning sa’y-xarakatlarini aytmaysizmi?! Xakikatan xam, bu davr el-yurt tarixini, madaniyatini va san’atini urganishning oltin davrini tashkil etadi. Urf-odatlar, marosim va udumlar uz-uzicha boshka xalklar ma’naviyatdan ayricha tarakkiy etmagan kardosh-kozok, kirgiz, turkman, tojik va ozarbayjon xalklarining ta’sirida yaratilgan, tarakkiy topgan. Odat-xalklarning ichki munosabatlarini tartibga soluvchi mezon vaan’analar majmuasi. «Odat» suzi udum, urf, an’ana va marosim tushunchalari urnida kullaniladi. Marosim esa odatning amaliy kurnishidiir. Uzbek xalk juda xam boy xilma-xil odat va an’analariga ega. Milliy urf-odatlar, an’analar tarixiy-ijtimoiy kategoriya bulib, ular muayyan millatning tarixiy tarakkiyoti jarayonida avloddan avlodga utib kelgan ishlab chikarish, tirikchilik, maishat, xulk-atvor va boshkalarda uziga xoslikka ega bulib, rasm-rusumga aylangan munosabatlardir. Urf-odatlar asrlar davomida yashab, kishilarning axlokiy normalariga aylangan xolda, ularning kon-koniga, xatti-xarakatiga, kundalik turmush shakllariga singib ketadi. Inson bolasi yoshligidan yaxshi yomon odatlarning kaysinisiga kunikib, urganib kolgan bulsa, bu odat uni bir umr tark etmaydi. Shuning uchun xam xalkimizda «Yoshlikda urgangan xunar, uzingga uljaga kolar» kabi makollar bor. Kuyida tarbiyaviy axamiyatga ega xalk udumlari, urf-odatlaridan ayrimlar ustida fikr yuritamiz
TARBIYA USULLARI Tarbiya metodlari (usullar) – ukituvchi- tarbiyachining ukuvchilarga ta’sir kursatish usullar, ularga ijobiy xulk-atvor kunikmalarii va malakalarini singdirish maksadida ularning xayoti va faolyatini tarbiyaviy jixatdan tugri tashkil etish yullaridiir. Anikrogi, tarbiya usuli deb tarbiyachining bolalarda axlok-odoob fazilatlarini tarkib toptirsh ta’sir etish yullariga aytiladi. Tarbiya usullari tarbiyaning mksadii va mazmunidan kelib chikib, komil inson shaxsini tarbiyalashga karatlgandir. Uz-uzini tarbiyalash bolanng doimiy shi bulmogi va uzluksiz davom etmog zarur.Chunki xakikiy tarbiya bolanii uz kuch, layokatlari va kobiliyatini ishga solishga undaydi, uning ideallarini, shaxsiy muloxazalarin, e’tikodlarini tarkib toptradi. Natijada boola shaxsini xam tomonlama rivojlantiirishga karatilgan tarbiyaviy jarayon uz-uzini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Tarbiyaviy usullarni ularning vazfasiga karab kuyidag asosiy guruxlarga ajratish mumkin.Ijtimoiy axlokn tarkib toptirish va ukuvchilar faoliyatini yulga kuysh usullari: urgatish ibrat-namuna, ishontirish, uyin, musobakalar. Bular yordamida ukuvchida axlokiy odatlar xosil buladi. ukuvchilarning xulkida tarbiyaviy mzmunig muvofik axlokiy nafosat, mexnat kilish odatlari karor topib borad. Bunday odatlar asosan faoliyat zaminida tarkib topadi. Demak, bola shaxsini ifodalaydigan ijtimoiy xulk odatlariini xosil kilish uchun uni faoliyatga jalb etish yuli bilan ijtimoiy alokalar sharoitiga kuyamiz va uning shaxsiy xususiyatlarini belgilaydigan odatlar xosil kilamiz. Bu gurux usullariga vazifalar bir-birdan fark kiladigan juda kup yul va vositalar kradi. Masalan, ukuvchiga sharkona urf-odat, trbiyani urgatish, mashk kildirish, ibratnamuna, talab etish shontirish, uyin, jamoatchilik fikridan foydalanish shular jumlasidandir. Urgatish usuli ukuvchilarning xayotini, mexnatini, dam olishlarni batafsil uylab chikilgan xolda tashkil etishni xamda dastlabki axlok-odob fazilatlarin tarkib tooptirish maksadida ularni muamala- munosabat, yurish-turish odobiga urgatib borishni nazard tutadi. Xususan, boshlangich sinflarda ukituvchilarning biror-bir xatt-xarakat namunasini surat, diafil’mlarn namoyish kilish, ta’sirli, kizikarli xikoyat, rivoyat ukib berish yordamda uzi kilib . Urgatish usuli bolalarning yoshi va tarbiya sharoitlariga karab uzgarib turishi mumkin. Tarbiyachi ma’lum bir topshirikni (tuvakdagi gullarga suv kuyish, parvarish kilish, sinfda tozalakka rioyach kilishni kuzatib borish va xokazo) berishi mumkin. Ukuvchi bu topshirikni bajarsh davomida zarur axlok-odob koidalarini egallab oladi. Ibrat-namuna usuli. Bolalar tarbiyasida ibrat-namunaning axamiyati kattadir. Namuna yoki ibrrat usuli bolalardagi taklidchanlikka asoslanadi. Taklid boshkalarning xulk-atvorini, yurish-turishini ongli yoki ixtiyorsiz ravishda takrorlash demakdir. Odatda bolalar uzlarining yakinlari, tevarak-atrofdagi kishilarning (ota-onalari, opa-akalari, muallimlari, kattalar, tengkurlari) xulk-atvorini va xatti-xarakatlarini kuzatib brradilar, ularga taklil kiladilar. Lekin kupincha bularning nimasi yaxshi-yu, nimasi yomon ekanini farklay olmaydilar, ular uzlari uchun ma’kul bulganlariga taklid etadilar va kabul kiladilar. Ishontirish usullari. bu bulimga ukuvchilarda ilmiy dunyokarash va ishonch e’tikodni shakllantirish maksadida ularning ongi, xis-tuygulari va irodasiga xar tomonlama ta’sir kursatish usullari kiradi. Yukorida bola shaxsining shakllanish jarayoni asosan, kundalik turmush va faoliyatda xosil kilinadigan tajriba, kattalar va tengdoshlari bilan uzaro munosabatlarga boglikligi ta’kidlab utilgan edi. Birok, avval tajriba tuplanadi, sungra esa tegishli tushuncha shakllantiriladi yoxud aksincha deb, kandaydir navbat belgilab kuyish notugri bulur edi. Tushuntirish va uktirish. Tushuntirishning moxiyati jamiyatning ma’naviy va moddiy xayotidagi eng muxim vokealar tugrisida axborot berish asosida ukuvchilar dikkatini tevarak-atrofdagi vokelikka, uz fukarolik burchlariga ongli munosabatni shakllantirishga karatishdan iboratdir. Kupincha ukuvchilarning uz burchlari tugrisidagi bilimlari tasodifiy, yuzaki buladi. tushuntirishdan maksad – biron-bir vokea, xatti-xarakat, xodisaning ijtimoiy, axlokiy, estetik mazmunini ochishda, xulk-atvor va insoniy munosabatlarni tugri baxolay olishda ukuvchilarga yordam berishdir. Uktirish. Uktirish biror axlokiy fazilatni ukuvchilar ongiga singdirish va ular tomonida ukib olinishini ta’minlashga asoslanadi. Shuning uchun ukituvchilar va tarbiyachilar ukuvchilarni tarbiyalaganda va ularga axlokiy fazilatlarni tushuntirganda uning afzalliklarini kursatuvchi dalillar keltirishi, isbotlashi, ishontirishi lozim. «Ukigandan ukkan yaxshi» degan xalk makoli bor. Ukib olingan axlokiy fazilat bolada maxkam singib koladi. Yukoridagilarga asoslanib, shunday xulosaga kelish mumkin: chnakam obru bolalarni xurmat kilish bilan birga, ularga nisbatan talabchan bulishga, bolaga chin kungildan gamxurlik kursatishga, unga yordam kilabilishga, tarbiyachining bolalarga namuna buladigan uz shaxsiy fazilatlariga asoslanadi.
II.BOB.OILADA BOLA TARBIYASINING IJTIMOIY PEDOGOGIK XUSUSIYATLARI
2.1.Yosh avlod tarbiyasida oilaviy muhit tutgan o'rni va ta'siri

Islom dini ta’limotiga kura farzand kurgan ota-ona zimmasiga kuyidagi vazifalari yuklatladi: tugilgan bola kulogga azon ayttirish, unga munosib ism kuyish, jonlik suyib akika kilish, ugl bulsa kulini xalollash, axlok-odob, ilm-xunarga urgatish, buyga yetganda munosibiga uylash, uzatish-boshini ikkita kilib kuyish kabilardir. Odatga kura ota-bobolarimiz tavallud topgan bolaning kulogiga birinchi navbatda bir mulla chakirib azon ayttirganlar. Bobokalonimiz Abu Ali ibn Sino gudak chillasi tugrisida ming yil burun aytib ketgan fikrlar bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotmagan. Tavallud topgan chakalok tungich farzand bulsa, bozordan beshik sotib olinadi. Odatda beshikni kelinning ota-onasi olib kelishadi. Ikkinchi yoki navbatdagi farzand tugilgan bulsa, opa-ukasining beshigiga belanadi. Mustaxkam, kulay, xosiyatli bitta beshik bir oiladagi un farzandnigina emas, uch-turt avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishi mumkin.

Uzbekiston, tojiklarda bobosi, otasi yotgan beshikda parvarish topgan bolalar bor. Yosh onalar ixlos kuyib, mana shunday xosiyatli, kuxna beshiklarda uz chakaloklarni bokishni afzal kuradilar. Uzbek shuning uchun beshikni mukaddas bilib, uni xech kachon chakalogi bulmasa xam tashlab yubormaydi. Xamisha uzi, oilasi bilan birga olib yuradi. Beshik bor joyda bola buladi. Bola bor joyda alla aytilishi tabiiy. Onalar kadimda uz bolalari beshigi tepasida kechasi bulsin, kunduzi bulsin, alla aytib kelishgan. Allarda xalk turmushning juda kup kirralar uz in’ikosini topgan. Alla uz oxang bilan bolaga ona nafasini yetkazib turadi. Gudakni xotirjam kiladi, elitadi, orom olib uxlashiga imkon beradi. Allalarga onalar uz xis-tuygularii, orzu-armonlari, istak-niyatlarni, dard-xasratlarini xam kushib aytganlar.
Alla tarbiyaviy, didaktik, an’anaviy ijod namunalaridan iborat bulgan. Alla tinglagan bola onaga mexrini sut bilan uziga singdiradi. Alla inson ong katlamlarida bir umr mungli, xazin nurli kushik bulib saklanib koladi. Alla eshitmagan boolada bu xususiyatlar bulmaydi. Alla nafakat onaning bolaga mexri, balki bolaning onaga mexr-okibatining xam manbaidir. Bolaga munosib ism tanlash va kuyish xam azaliy odatdir. Xalk orasida odam bolasi uz xulk atvori, fe’li va shu jumladan, ism bilan bilinadi, degan gap bor. Ota-onalarning eng muxim burchlardan biri uz farzandlariga munosib nomni topib kuyishdan iborat. Bolaga ism kuyish goyatda jiddiy, ma’suliyatli udum sanalb, bu ism bulajak fukaroning kelajak takdiri – xayot yuliga ta’sir kiladi, - deb tushunilgan. Shuning uchun xam urug, kasb-kor-u sulola mavkega mos ism kuyish takozo kilingan.
Avvalo ismlar mavrudi bilan xudo va paygambarlarning nomlariga asosida Rasul, Akbar, Nabi, Gani, Muxammad singari atalgan. Bu bilan farzand Olloxi Taoloning marxamatidan dunyoga keldi, umr uzun bulsin, xudo yorlakasin, degan niyat kilingan. Xudoyberdi, Olloxberdi, Tangriberdi singari ismlar aksariyat paytlarda kizlar orasida tugilgan yagona ugil bolaga, tilab olingan farzandga kuyilgan. Bola tugilgan fasli, vakt va marosim davriga karab: Baxor, Navruz, Tuychi, Chuli, Bayram singari nomlar bilan ataladi. Uzbek oilalarda er-xotinlar bir-birining nomini aytib chakirishmagan. Juda zaruriyat tugilganda, ular bir-birini katta farzandlarining nomi bilan atashgan. Keksalarn xurmat kilish, ularning maslaxatlarini, yul-yuriklarini olib ish tutish, pand-nasixatlariga kulok solish va unga amal kilish kadim-kadimdan uzbeklarga xos odat bulib kelgan.
Nonni e’zozlash odati kadim-kadimdan to shu kungacha davom etib kelmokda. «Non – iymondek aziz, xidida xayot bor», «Nonga xurmat, elga xurmat», «Non mulligi – el tukligi» kabi kator xalk makollarni non xakida bulgan suxbatlarda ishlatish urinlidir. Masalan, mexmon kutganda dasturxonga birinchi bulib non kuyilishi, ikki yoshni unashtirish marosimida patir ushatish odati, chakalokni beshikka solganda boshga non kuyish, yulga chikkanda uz bilan birga non olib ketish eng yaxshi odatlardir. Xalkimizning ajoyib odatlaridan yana biri suvni e’zozlashdir.
Ota-bobolarimiz suvning bir tomchisini xam nobud kilmaslikka intilganlar. Suvga tuflash, turli xas-chup va axlatlarni tashlash gunox xisoblangan. Suv-xayot demakdiir. Suv bor joyda odam yashnaydi. Ut-ulanlar, ekin-tekin, gul va daraxtlar gurkirab usadi. Kurt-kumurskadan tortib odam va xayvonlargacha suvdan baxramand buladilar. Suvning kadriga yetmaslik, uni nes-nobud kilish, avaylab ishlatmaslik kanchalik ogir okibatlarga, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga olib kelishini, Orol dengizining kurib borayotganida yakkol kurishimiz mumkin.
Dengiz suvining tobora kamayishi uning atrofida yashayotgan axolining sogligiga jiddiy putur yetkazmokda, atrofdagi ekologik vaziyatning buzilishiga olib kelmokda. Kuni-kushnichilik, mexmondustlik, xashar kabi ajoyib odatlarimiz eng mu’tabar insoniy xususiyatlar sifatida yashab kelmokda. Uzbek xalk makollarda «Yon kushnim - jon kushnim», «Uzokdagi karindoshdan – yakindagi kushni yaxshi» deyilgan bulsa xadislarda kushnichilik tugrisida shunday deyilgan: «Yonida kushnisi och turib, uzi tuygan odam mumin emas». Bu chukur ma’noli gapda odamlarni insof-diyonatga, mexr-okibatli bulishga chorlaydigan ajoyib ugitlar uz ifodasini topgan. Mexmondustlik uzbek xalkimizga ajoyib bir udum. Xalkimiz uzi chor-nochor yashaganda xam topganini mexmondan ayamaydi, uning dilini xushnud kilishni istaydi. Bu saxovatlikning, ulugvorlikning belgisidir. Buyuk bobokalonimiz A.Navoiy, Ulugbek, boobur kabi daxolar xayotii va faoliyatlari bilan tanishganimizda, A.Kodiriyning mashxur «Utgan kunlar» romandagi Otabek va Kumushbibilar usgan xoonadoonlar oila tarbiiyasida, uzaro muamalada yuksak bir odob-axlok namunasi ekaniga guvox bulamiz. Bu oilalarda ota-oonalarnng farzandlar bilan, xatto ustoozlarning shogirdlar bilan uzaro muamlada «siz»lab gapirishlar, oiladagi farzandlar va tengkurtlar xam uzaro suzlashuvda «siz» lab muomala kilishlari nixoyatda ibratlidir. Bu fayzli urf-odatlarmiz kishilardagii mexr-okibatni, uzaro xurmat-izzatni, urtoklik, dustlik rishtalarni yanada mustaxkamlashda katta axamiyat kasb etadi. Shuning uchun dono xalkimiz «sen» xam bir ogizdan chikadi «Siz» xam, deb bekorga aytmagan. Katta tarbiyaviy axamiyatga ega bulgan oilaviy udumlarmizdan yana biri dasturxon atrofida utirish, oilaviy ovkatlaanishdir. Odat buyicha dasturxon, atrofdagi oddiy suxbatda keksalar turda, undan keyin ota-ona, aka, opa, kelin, singil, ukalar utirad. eng yosh bolalar kattalar yonda utirishlari kerak. Barcha oila a’zolari tuplanib, dasturxonga taom tortilgndan sung shu yerdagi yosh ulugning ruxsati bilan ovkatga kul uzatiish lozim.
Yoshi kattalarni xurmatlab, ular obrusi va izzatin uz urniga kuyish – odatimizning asosiy maksadidir. Choy atrofidagi suxbatda choynak, piyola, tagliklarning tozalab yuvib-artilish, xar bir kishi uchun aloxida piiyola tutlishi gigiena talabi bulsa, choyni uch marta piyolaga kuyib, choynakka agdarsh xech kanday irim-mirim bulmasdan, balki choy ta’mini bir xilligini ta’minlash uchun kilinadi. Chooyni yoshi kattalar kuyib, yoshlarga uzatishi esa odobga zid bir xoldir. Uzbek xalkining turmush tarziga singib ketgan yaxshi va ijobiy urf-odatlarimizning kupchiligi xalkni, jamiyatni fakatgina yaxshilikka-oljnob inson, axloki pok, jsmoniy soglom, e’tkodli shaxs bulib yetishishiga xizmat kilib keladi. Biz yoshlar ota-bobolarimizdan meros bulib kolgan ushbu odatlarni tiklshaga xissa kushsak ayni muddao buladi. bu esa ularning kelgusi kamolatni, rizku ruzlarining barakasin va xech kachon zavol kurmasliklarini ta’minlagan bulardik. Zotan doono xalkimiz: «Erdan ayrlsang xam eldan ayrilma», «el ishini er yigit kilur, er yigiit kadrini el bilur», - deb bejiz aytmagan. Yoshlarmiz ana shu dono gaplarga amal kilishlari maksadga muvofikdir.

2.2. Farzandlar ma’naviy-axloqiy kamolotida va an’analarimiz davomiyligida ota-onalarning o’rni.

An'analar juda murakkab, ko`p qirrali ijtimoiy hodisa bo`lib, ular ijtimoiy hayotning barcha tomonlarini qamrab oladi. Har bir xalqning ilo`or va qoloq an'analari bor. Hap bir ao`ananing ilo`orligi va qoloqligi, awalo jamiyat hayotida uning qanday rol o`ynashiga boo`liq. Ilo`or an'analar doimo xalq manfaatlari uchun xizmat qilgan va qilib kelmoqda. Ular ma'lum tarixiy sharoitlarda vujudga kelib, sinflar, millatlar va umuman jamiyatning ma'lum ehtiyojlarini qondirgan. Eskirib qolgan unsur yaxshi sharoitlarda yuzaga kelgan, mazmuni jihatidan yangi bo`lgan unsurlarga o`z o`rnini bo`shatib bergan. Shu sababli ham tarixiy taraqqiyot davomida xalq turmushining yangi sharoiti talablariga javob beradigan ba'zi an'analar saqlanib qoladi va xalq ommasi manfaatlariga uzoq vaqt xizmat qiladi, ayrimlari esa o`z umrini o`tab, o`rnini jamiyat taraqqiyoti yuzaga keltirgan yangi an'analarga bo`shatib beradi. Taraqqiyot davomida kishilarning, yangi avlodi o`zining ma'lum an'analariga amal qilib, ularga o`z hissasini qo`shadi, ulami o`zgartiradi, yangi tarixiy sharoitda yuzaga kelgan yangi fikr va tuyo`ular bilan boyitadi. "An'ana" tushunchasi "urf-odat" tushunchasi bilan mustahkam boo`langan. An'ana tushunchasi ijtimoiy munosabatlarning, ijtimoiy ongning barcha shakllariga taalluqli bo`lib, hajm va mazmun jihatidan urf-odat tushun-chasidan kengroqdir. Ibtidoiy jamiyatning ilk davrida urf-odatlar shakllangan bo`lib, bu davrda hali hech qanday doimiy tasavvurlar vujudga kelmagan edi. Urf-odatlar jamiyatning dinsiz davrida yuzaga kelgan ijtimoiy hodisadir. Ular kishilarning ijtimoiy mohiyati zaminida vujudga kelib, jamiyat rivojlanishiga, kishilar ongining o`sishiga faol ta'sir ko`rsatgan. Cunki kishilar an'ana va urf-odatlar orqali o`zlarining mehnat jarayoni, ijtimoiy xatti-harakatlarini tabiiy-estetik shaklda ifodalaganlar. Bunday odatlarga ko`pchilik qiziqish bilan qaragan, ular faol mehnat malakalarining o`sishiga jiddiy ta'sir etgan, kishilarda kuchli ijobiy tuyo`ular uyo`otgan. Urf-odatlar orqali shaxs jamoa bilan chambarchas boo`langan, jamoaning ijtimoiy, axloqiy normalarini, ideallarini anglagan va qabul qilgan. Demak, an'ana, urf-odatlar insonning ham hissiyo-tiga, ham tafakkuriga kuchli ta'sir eruvchi hodisadir. Ular insonda turli kechinma va kayfiyatlar uyo`otadi. Inson turmushidagi urf-odatlar ma'ium darajada odamning o`z -o`zini, ijtimoiy burchini anglashga, shaxs sifatida shakllanishiga ham ijobiy ta'sir qiladi. Ular odamlarga hayot kechirish, kurashish uchun ijtimoiy yo`l-yo`riqlar beradi. Bu xususiyat uzoq o`tmishdagi urf-odatlardan tortib, bizning davrimizdagi urf-odatlarga ham xosdir. Chunki fan, adabiyot, san'at sohasida urf-odatlar amal qilmaydi, mehnat an'analari ham urf-odat sanalmaydi. Urf-odatlar oilaviy turmush munosabatlarining, axloqiy normalarning mayda tafsilotlarida namoyon bo`ladi. Xotin -qizlar bilan munosabatda bo`lish tartiblari, ular bilan salomlashish qoidalari, keksalarga ko`rsatiladigan hurmat-ehtirom, mehmondorlik va mezbonlik qoidalari, dafn marosimlariga borish, undan qaytish tartiblari va boshqalar urf-odat hisoblanadi. An'analardan farqli o`laroq urf-odatlar kishilarning ishlab chiqarishdan tashqari faoliyatlarini o`z ichiga oladi. Shuning uchun urf-odatlar nisbatan barqaror ijtimoiy munosabatlar yio`indisi hisoblanib, ko`pincha jamoatchilik fikriga tayanadi. Xulosa qilib aytganda, kishilarning mustahkam qaror topgan urf-odatlari didlari, hulq-atvor qoidalari hamda ijtimoiy munosa-batlarning norma va prinsiplari yio`indisidir. Maishiy hayot va oilaviy turmush urf-odat bilan chambarchas boo`langan hodisadir. Ular kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllangan va rivojlanib boradigan obyektiv hodisa bo`lib, jamiyat tarixining ilk davrida vujudga kelgan. Har bir oilaning ichki tartibi, boshqa oilalardan ajralib turadigan o`ziga xos xususiyatlari bo`ladi, ya'ni har bir oilada dam olish, mehnatni uyushtirish, bayramlarni nishonlash, o`zaro munosabatlarga kirishda o`ziga xoslik bor.

Xulosa
Oila tarbiyasida tarbiya jarayoni zerikarli, quruq nasihatgoʻylikdan iborat boʻlib qolmasligi lozim. Bola hayotining koʻp qismi oilada oʻtadi. Shu boisdan mavjud anʼanalar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy taʼsirida bola asta-sekin ka-mol topib boradi. Anʼana va marosim Oila tarbiyasining qudratli qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada boʻlsagina, kutilgan natijalarga eri-shish mumkin. Oila tarbiyasida yutuklarga erishish ota-onalarning pedagogik bilimlarga egaligi, Oila tarbiyasi boʻyicha tajribalar alma-shishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizgʻin jalb qilishga ham bogʻliqdir.

Har bir ota-ona Oila tarbiyasida oʻzlarining burch va masʼuliyatlarini chuqur anglashlari lozim. Normal oilaviy muhit, bolani kitob oʻqishga, mehnat qilishga oʻz vaqtida jalb etish ham Oila tarbiyasining muvaffaqiyati garovidir. Oilada ota yoki onaning yoʻqligi yoki ulardan birining ketib qolishi Oila tarbiyasiga katta zarar yetkazadi.
Ularning bolaga beradigan tarbiyaviy taʼsir kuchi yoʻqoladi, Oila tarbiyasidagi muvozanat buziladi. Bunday sharoitda bola qalbi qat-tiq jarohatlanadi, u tajang, serjaxl, qoʻpol, dagʻal boʻlib qoladi, kattalarga ishonmay qoʻyadi, oʻqishi pasayib ketadi.
Oila tarbiyasida otaning obroʻsi katta ahamiyatga ega. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan bogʻlamasdan muvaffaqiyatga erishib boʻlmaydi. Shuning uchun Oila tarbiyasida maktab va ota-onalar oʻrtasidagi taʼlimtarbiyaga oid birgalikdagi ishlari katta ahamiyatga ega. Otaonalarning oʻqituvchilar bilan boʻlgan uchrashuvlarida aytilgan fikrlar, ayniqsa qimmatlidir. Chunki ular oʻz farzandlari toʻgʻrisida koʻproq narsalarni bilib oladilar. Shuning uchun bola tarbiyasining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan maktab oʻrtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabni tamomlagunga qadar otaona maktab bilan yaqin aloqa oʻrnatishi, farzandining darslarini oʻzlashtirishi, xulq-atvoridan xa-bardor boʻlib turishi, tarbiya masalalarida oʻqituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib turishi, bolaning darsdan soʻng nima bilan mashgʻulligi haqida oʻqituvchi va sinf rahbarini xabardor qilib turishi lozim. Uz navbatida oʻqituvchi va sinf rahbari ham bolaning oʻqishi, odobi, xulqi, maktabda oʻzini tuta bilishi haqidagi maʼlumotlarni ota-onaga yetkazishi, zarurat tugʻilganda paydo boʻlgan muam-molarni birgalikda hal qilishi zarur. Farzandi maktabga borgan ota-ona maktab jamoasining aʼzosi boʻlib qolishi kerak. Oʻqituvchi va sinf rahbari ham oʻz oʻquvchisining oilasi bilan mustahkam ham-korlikni yoʻlga qoʻymogʻi lozim. Oila tarbiyasida ota-onalarning mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan hamkorliklari ham muhim. Oila tarbiyasi farzandlarning har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina muvaffaqiyatli boʻlishi mumkin. Oila tarbiyasida har bir oila oʻziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. Axloq haqidagi olib borilgan suhbatlar o‘quvchilarning yurish-turish doirasini kengaytiradi. O‘quvchilar faqat tinglovchilar emas, balki muhokama qilinayotgan mavzulaming faol ishtirokchilarga aylanadilar. Bunday sharoitda o‘qituvchi o‘quvchilar bilan munosabatiga, ularning bilimiga tayanishi lozim va ularning shaxs uchun ahamiyatini hisobga olish zarur. Munosabatlar o‘quvchilarni o‘ylashga, mazkur masala bo‘yicha o‘z bilimlarini orttirishga yordam beradi. O‘qituvchining o‘zi qanchalik kam gapirsa, bolalar dunyosiga shunchalik yaxshiroq kirib borishi, ular bilan ajablanishi, quvonishi lozim, shunda munosabat, hamkorlik samarali bo‘ladi.
O‘qituvchi va o‘quvchilarning munosabatlari bolaga ta’sirini kuchaytirish hamda tarbiyalanuvchining shaxsini, xatti-harakatlarini faollashtirish maqsadida qo‘llaniladi. Munosabatlar harakat qilishga ilhomlantiradi va har qaysi bolaning xususiyatiga qarab o‘zgaradi. Munosabatlar jarayonida istiqbolga doir qo‘yilgan talabalar bola faoliyatini faollashtiradi. Bunday talab bolalarda shod–u hurramlik kayfiyatini tug‘diradi. Har xil bolaning ulg‘ayishi o‘qituvchi uchun ham muhimdir. Chunki, o‘qituvchi maktab hayotida o‘z munosabatlari asosida umumiy yuksalishiga yordam beradi. O‘qituvchi har bir bolaning imkoniyatlarini ko‘ra olish va baholash, olg‘a harakat qilish, iroda va fe'l-atvorni tarbiyalashda tarbiyachi yordam beradi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bolaga shunday ta’sir ko‘rsatadiki, uning xatti- xarakatiga, xulq-atvori ijobiy rivojlanadi. O‘qituvchi bolaning xulq-atvor ko‘nikmalarini mustahkamlash va salbiy ko‘nikmalariga barham berishda, takomillashuvida, xulq-atvor va xatti-harakat bobida qanday yo‘l tutish kerakligini anglab olishga imkon beradi.
O‘quvchi bola faoliyatini rag‘batlantiradi. Unda quvonch kayfiyatini oshirib, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun butun kuchini sarflashga undaydi.
O‘qituvchi bolaning axloqidan uning ishga munosabatidan, muammosidan mamnun bo‘lmasa, bola o‘z xulqini tuzatib olishiga yordam ko‘rsatadi. Buning natijasida bola o‘zini-o‘zi tarbiyalash, ya’ni o‘z ustida ishlash, faol ish olib borish xususiyatlari shakllanadi. Bular bolada hayotda mustaqillikka intilish, oilada va maktabda iroda, tirishqoqlik intizomini tarbiyalaydi.