|
O‘rta guruhda bolalarning nutqini grammatik tomondan
to‘g‘ri shakllantirishga yordam beruvchi bir qancha ta’limiy o‘yin
va
mashqlar
rejalashtiriladi.
Otlarda
kelishik,
ko‘plik
qo‘shimchalarini qo‘llashga o‘rgatish uchun: “Qizcha nima
boqyapti?” (tovuq – tovuqlarni, g‘oz – g‘ozlarni, o‘rdak –
o‘rdaklarni, jo‘ja –jo‘jalarni va hokazolar),
“Nima yo‘q?” o‘yinlaridan foydalaniladi.
Oldida, yonida, ustida, o‘rtasida (oralig‘ida), tagida so‘zlari
bilan tanishtirish uchun “Nima o‘zgardi?” o‘yini tashkil etiladi.
Bu o‘yinda tarbiyachi bolalardan “Ilgari buyum qayerda edi, endi
u qayerda?” deb so‘raydi. Bolalardan ushbu savolga to‘liq javob
berish talab etiladi: “Koptok kursi yonida edi, endi u stol tagida
turibdi”.
Umumlashtiruvchi so‘zlarni ishlatishga o‘rgatish uchun
“Gap tuz” ta’limiy mashqi o‘tkaziladi. Bu o‘yin kichik guruhda
o‘tkaziladigan xuddi shu o‘yindan mazmunan murakkabligi bilan
farq qiladi. Masalan: - Bog‘da turli mevalar: olma, o‘rik, nok,
shaftoli pishdi. Hayvonot bog‘ida yovvoyi hayvonlar: tulki, ayiq,
bo‘ri bor.
O‘rta guruh bolalariga qarama-qarshi ma’noli so‘zlar
(antonimlar) ishtirokida murakkab gaplar tuzish taklif etiladi.
Masalan: Qishda kunlar sovuq, yozda esa issiq bo‘ladi.
55
Ushbu guruhda o‘tkaziladigan “Do‘kon” ta’limiy o‘yiniga
qo‘shimcha qoidalar kiritiladi: do‘konga bitta “xaridor” emas, bir
vaqtda ikkita “xaridor” keladi. Ular sotuvchiga to‘g‘ri murojaat
qilishlari kerak: “Biz xarid qilishni xohlaymiz”. Sotuvchi rolini
ijro
etayotgan
bola
xaridorlarga:
“Sizlar
nima
xarid
qilmoqchisizlar?” deb murojaat etadi. Buyruq fe’lini to‘g‘ri
ishlatishga o‘rgatish uchun “Ayiq, bajar!” degan ta’limiy o‘yin
ishlab chiqilgan. Bolalar oldiga oldiga ayiq mehmonga keladi.
Tarbiyachi shunday deydi: “Bu ayiq oddiy ayiq emas, u
iltimoslarni bajara oladi, faqat undan to‘g‘ri so‘rash kerak. Hozir
ayiqdan yotishini so‘raymiz: “Ayiq, yot!” Tarbiyachi o‘yin
harakatlarini bajarib ko‘rsatadi, ayiqni karavotga yotqizadi. “Aqlli
ayiq!” (uni turg‘izadi).
Yana bir marta yotishini so‘raymiz. Kim iltimos qilmoqchi?
Agar bola xato qilsa, ayiq yotmay, tik turaveradi, iltimosni
bajarmaydi. Bunday holda tarbiyachi bolalarga savol bilan
murojaat qiladi: “Siz nima deb o‘ylaysiz, nima uchun ayiq
yotmasdan,
tik
turibdi,
balki
u
sizning
iltimosingizni
eshitmayotgandir? Yoki siz undan noto‘g‘ri iltimos qilgandirsiz?
Yana bir marta eshitinglar, Nasiba ayiqdan qanday iltimos qiladi?
Ayiqdan to‘g‘ri iltimos qilsangiz, u sizning iltimosingizni bajaradi
va yotadi”. Bu o‘rinda turli fe’l shakllarini to‘g‘ri ishlatish
bo‘yicha mashq qilish mumkin: chiz, qo‘y, qidir va hokazolar.
Katta va maktabga tayyorlov guruhida otlarni sonlar bilan
moslashtirishga o‘rgatish uchun “Uch chizg‘ich” ta’limiy o‘yini
(O. I. Solovyovaning “Говорим правильно” albomi); “Rasmlar”,
“Kim suratini ko‘rsatadi?”, “Loto” va boshqa o‘yinlar o‘ynaladi.
Ushbu guruhlarda jismlarning fazodagi o‘rnini idrok qilishni
shakllantirish maqsadida “ Gap tuz ”, “Nima o‘zgardi?” ta’limiy
o‘yinlari o‘tkaziladi.
Bolalarni bog‘langan qo‘shma gaplar qurilishi bilan
tanishtirish maqsadida quyidagi savollar tanlanadi va shu asosda
gap tuzishga o‘rgatiladi:
- Nima uchun g‘ildirak yumalaydi? - Chunki u dumaloq.
- Nima uchun kapalak uchadi? - Chunki uning qanotlari bor.
Mashg‘ulot oxirida bolalardan gapni to‘liq aytish talab
etiladi.
56
- Nima uchun kishilar soyabon olib yurishadi?
- Kishilar yomg‘ir yog‘ganda ho‘l bo‘lmaslik uchun soyabon
(zont) olib yurishadi.
- Nima uchun qushlar uchib ketishadi?
- Qishda don-dun toppish qiyin bo‘lganligi uchun qushlar
issiq o‘lkalarga (tomonlarga) uchib ketishadi.
Shuningdek, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida
ergashgan qo‘shma gaplar tuzishga o‘rgatish maqsadida “Xatosi
qayerda?” ta’limiy mashqi uyushtiriladi. Bu mashqda tarbiyachi
ikkita ergashgan qo‘shma gap aytadi: birinchi gap mazmunan
to‘g‘ri tuzilib, ikkinchi gap esa aksincha, mazmuni buzilib
beriladi. Bolalar qaysi gap to‘g‘ri tuzilganligini o‘ylab, so‘ng
javob beradilar. Masalan:
- Qarg‘alar uchib kelishdi, chunki bahor fasli boshlandi.
- Bahor fasli boshlandi, chunki qaldirg‘ochlar uchib
kelishdi.
Bolalarni murakkab gap tuzishga o‘rgatishda “Telefon”
o‘yini katta yordam beradi. Bu o‘yin qoidasiga asosan, har bir
boladan murakkab gap tuzish talab etiladi. Bu o‘yin ancha
murakkab bo‘lib, hamma bolalar ham gap tuzish uchun kerakli
so‘zlarni darrov tanlay olmaydilar.
Biz quyida ayrim ta’limiy o‘yinlarning ishlanmasini misol
tariqasida keltiramiz.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
